ماكس ڤێبێر
و: هاوڕێ یوسفی
ئەم ئاخاوتنەی كە بە خواستی ئێوە پێشكەشی دەكەم، ناچارەكی لە چەند ڕووەوە بێهیواتان دەكات. بێگومان چاوەڕوانی ئەوەتان لە من هەیە كە هەڵوێستم هەبێت سەبارەت بە پرسە واقیعیە ڕۆژانەكان، بەڵام من ئەم كارە تەنیا بە شێوازێكی تەواو فۆرماڵ و لە كۆتایی باسەكەدا ئەنجام دەدەم، واتە ئەو كاتەی كە دەپەرژێمە سەر هەندێك پرس كە پەیوەندیدارن بە كاریگەری و گرینگیی كاری سیاسی لە ڕاستە هێڵی گشتیی ژیاندا. لە ئاخاوتنی ئەمڕۆدا باسی ئەوە ناكرێت كە لە چالاكیی سیاسیدا دوای كام مەرام و بەكام ناوەرۆكەوە بكەوین. چونكوو ئەم پرسانە هیچ پەیوەندیەكیان بەم پرسیارە گشتیەوە نیە كە"سیاسەت وەك پیشە" چ مانایەكی هەیە و دەتوانێت چ ماناگەلێكی هەبێت. هەنووكە دەپەرژێینە سەر باسە سەرەكیەكە.
مەبەستی ئێمە لە سیاسەت چیە؟ ئەم چەمكە زۆر بەربڵاوە و لە كرداردا هەر چەشنە ڕێبەریەكی سەربەخۆش دەگرێتەوە. بۆنموونە، دەڵێین سیاسەتی ئەرزیی [exchange] بانكەكان، سیاسەتی تەنزیلیی [interest] ڕایش بانك، سیاسەتی مانگرتنی یەكێتیە كرێكاریەكان، سیاسەتی پەروەردەی شارۆچكە یان شار [town or village]، سیاسەتی بەرپرسی ئەنجومەنێك، و تەنانەت سیاسەتی ژنێكی زیرەك و ژیر بۆ ئاراستەكردنی مێردەكەی. بەڵام ئێمە لە باسی ئەم شەوماندا وەها چەمكێكی بەربڵاومان لا مەبەست نیە. ئێمە سیاسەت تەنیا بە مانای ڕێبەریی كۆمەڵگایەكی سیاسی، كە ئەوڕۆكە هەمان دەوڵەت یان كاریگەری دانانە لەسەر ئەم ڕێبەریە، لەبەرچاوە دەگرین و بەرمەبەستمانە.
كۆمەڵگا [و ڕێكخراوە]ی "سیاسی" لە ڕوانگەی سۆسیۆلۆژیستێكەوە چۆن كۆمەڵگا [و ڕێكخراوە] یەكە؟ "دەوڵەت" چیە؟ لەڕووی سۆسیۆلۆژیكیەوە، ناكرێت دەوڵەت بەپێی مەبەستەكانی پێناسە بكرێت. ڕەنگە هیچ كارێك بوونی نیە كە ڕێكخراوە سیاسیەكان وەئەستۆیان نەگرتبێت و هیچ كارێك بوونی نیە كە بتوانین بڵێین هەمیشە لە پاوانی كۆمەڵێك ڕێكخراوەدا بووە كە ناویان نراوە ڕێكخراوە سیاسیەكان: دەوڵەتی ئەوڕۆیی، یاخود ئەو ڕێكخراوانەی كە لە ڕووی مێژوویەوە سیما پێشوەكانی دەوڵەتە ئەوڕۆیەكان بوون. لە دوا شیكردنەوەدا دەكرێت دەوڵەتی مۆدێرن، وەك هەر ڕێكخراوێكی سیاسیی دیكە، لە ڕووی سۆسیۆلۆژیكەوە تەنیا بەپێی ئەو ئامرازە تایبەتانەی كە لەبەر دەستیدان، واتە بەكارهێنانی زۆر، پێناسە بكرێت.
[لیۆن]ترۆتسكی لە برێست لیتۆڤسك [Brest-Litovsk]دا گوتی:"هەموو دەوڵەتەكان لەسەر زۆر ڕۆنراون" لەڕاستیدا ئەم گوتەیە درووستە. ئەگەر دامەزراوەیەكی كۆمەڵایەتی بوونی نەبا كە ئاشنا بێ بە بەكارهێنان و كەڵكوەرگرتن لە تووندوتیژی، چەمكی دەوڵەت لەناو دەچوو و دۆخێك دەهاتە پێشەوە كە پێی دەگوترا "ئانارشی". هەڵبەت "زۆر" ئامرازی ئاسایی یان تاقە ئامرازی دەوڵەت نیە_ كەس ئەمە ناڵێت_ بەڵام "زۆر" كەرەسەیەكە تایبەت بە دەوڵەت. ئەوڕۆكە، پێوەندیی نێوان دەوڵەت و تووندوتیژی پێوەندیەكی نزیكە. لە ڕابردوودا، كۆی دامەزراوەكان_ بۆنموونە سەرەتاییترینەكەیان، واتە بنەماڵە_ نامو نەبوون لە بەكارهێنان و كەڵكوەرگرتن لە زۆر وەك ئامرازێكی گەلێك ئاسایی. بەڵام پێویستە ئەوە بڵێم كە ئەوڕۆكە دەوڵەت كۆمەڵەیەكی مرۆییە كە (سەركەوتووانە) بانگەشەی مۆنۆپۆل و پاوانكردنی بەكارهێنانی ڕەوای تووندوتیژیی فیزیكی [monopoly of legitimate physical violence] لە پانتایەكی تایبەت [territory]دا دەكات. پێویستە لەمە بەئاگابن كە پانتای تووندوتیژی یەكێك لە تایبەتمەندیەكانی دەوڵەتە، بەتایبەت لەم سەردەمەی ئێستادا. باقی دامەزراوە و تاكەكان تەنیا لە كاتێكدا و تاڕادەیەك مافی بەكارهێنانی توندوتیژی فیزیكیان هەیە كە دەوڵەت ڕێگەی پێداوە. [لێرەوە] دەوڵەت بە تاقە سەرچاوەی بەخشینی "ماف"ی كەڵكوەرگرتن و بەكارهێنانی تووندوتیژی دادەنرێت. لەم ڕووەوە، "سیاسەت" بۆ ئێمە بەمانای هەوڵدانە بۆ بەشداری لە دەسەڵات یان كاریگەریی لەسەر دابەشكردنی دەسەڵات لە نێوان دەوڵەتان یاخود لە نێوان خەڵكانی ناو دەوڵەتاندا.
ئەم پێناسەیە لە بنەڕەتدا لەگەڵ ئەم وشەیەشدا هاوتەكە و یەكدەگرنەوە. كاتێك دەڵێن فڵانە پرس، پرسێكی "سیاسی"ە یاخود یەكێك لە وەزیرانی كابینە یان پلەدارێكی فەرمیە، پلەدارێكی "سیاسی"ە، یان ئەو كاتەی دەگوترێت ئەو بڕیارە "بڕیارێكی سیاسی"یە، مەبەستەكە بەردەوام ئەوەیە بەرژەوەندیە هەبووەكان لە دابەشكردن یان یان پاراستن یاخود گواستنەوەی دەسەڵاتدا، دەوری فەرمییان هەیە. ئەو كەسەی لە سیاسەتدا چالاكە، بە دوای دەسەڵاتەوەیە، دەسەڵات وەك كەرەستەیەك بۆ گەیشتن بە كۆمەڵێك ئامانجی دیكە، بۆنموونە گەیشتن بە ئارمانج یان وەدەستهێنانی بەرژەوەندیە كەسی و شەخسیەكان، یان "دەسەڵات بۆ خودی دەسەڵات"، واتە بەدەستهێنانی دەسەڵات بۆ چێژبردن لەو ڕێزەی كە لێوەی سەرچاوە دەگرێت.
دەوڵەتیش لەڕووی مێژوویەوە وەك دامەزراوە سیاسیەكانی پێش خۆی، پێوەندی زاڵێتی و سوڵتەی مرۆڤە بەسەر مرۆڤدا، ئەو پێوەندیەی كە ئامرازی تووندوتیژیی ڕەوا (واتە ئەو تووندوتیژی/ زۆرەیە وا وێنادەكرێت كە ڕەوایە) پشتیوان و پاڵپشتیەتی. مانەوەی دەوڵەت پابەندە بە گوێڕایەڵیی ملكەچانی ئەو ئۆتۆریتیەی كە دەوڵەت بانگەشەی بۆ دەكات. مرۆڤەكان بۆ و كەی گوێڕایەڵن؟ ئەم ئۆتۆریتیە پشتبەستە بەكام پاساو و هۆی ناوەكی [internal reasons] و كام ئامرازگەلی دەرەكی؟
پێویستە لە سەرەتادا بڵێین كە سێ پەرنسیپ پاساو یان هۆی ناوەكی، و لە دەرەنجامدا سێ ڕێسای ڕەوایەتیی ئۆتۆریتە بوونی هەیە. یەكەم، ئۆتۆریتەی "ڕابردووی ئەبەدی"[the eternal past]، واتە ئەو ئۆتۆریتیەی كە لە ڕابردووە دوورەكانەوە قبووڵ كراون و لە ئەنجامی ئاسایبوونەوە و هاوتەكیدا، پیرۆز دەكرێن. ئەمە هەمان سوڵتەی "نەریتی"یە كە باوكسالارەكان و ئەمیرانی مەورووسی [patrimonial rulers] لە كۆندا دەیانسەپاند. دووهەم، ئۆتۆریتەی سەرسووڕهێنەر [كە] دەگەڕێتەوە بۆ هەدیەی خواهانە یان كاریزما، واتە باوەڕپێكراویی شەخسی بۆ دەسەڵاتی كەشفكردن و قارەمانێتی و دیكەی تایبەتمەندیە تایبەتەكانی ڕێبەریی. ئەمە هەمان سوڵتەی "كاریزماتیك"ە كە پێغەمبەران_ یان لە پانتای سیاسەتدا پاڵەوانانی سەركەتووی جەنگ و حوكمڕانانی پۆپۆلار و هەوچیە گەورەكان [great demagogue] یان ڕێبەرانی حیزبە سیاسیەكان _ دایدەسەپێنن. سێهەمین چەشنی سوڵتە، سوڵتەی "یاسای"یە [legality]، واتە بەپێی بڕوا بە باوەڕپێكراوی دەزگای مافەكی و توانایی كاركردی یاسا عەقڵانیەكان [legal statutes]. لەم حاڵەتەدا چاوەڕێی ئەوە دەكرێت دەسەڵاتداران لەبەرامبەر گوێڕایەڵیی ملكەچان، پابەندبن بە بەڵێنە یاساییەكانینیانەوە. ئەمە هەمان ئەو ئۆتۆریتیەیە كە "خزمەتكارانی دەوڵەت"ی نوێ و كۆی ئەو دەسەڵاتدارانەی كە هاوشێوەی یەكترن دەیسەپێنن. پێیان وایە، لە ڕاستیدا، گوێڕایەڵی، سەرچاوەكەی دەگەڕێتەوە بۆ چەند پاڵنەری بەهێزی [وەك] ترس و هیوا_ ترس لە تۆڵسەندنەوەی هێزە جادوویەكان یاخود دەسەڵاتداران و هیوا بە پاداش لەم یان لەو دونیادا_ و هەروەها كۆمەڵێك بەرژەوەندیی جۆراوجۆر. دیسان دەچینەوە سەر ئەم باسە. لەڕووی تیۆریكەوە، دەتوانین "ڕەوایەتیەكان"ی گوێڕایەڵی بەسەر سێ چەشندا دابەش بكەین: "نەریتی"، "كاریزماتیك" و "یاسایی".
ئه‌م بابه‌ته 3978
جار خوێنراوه‌ته‌وه