سەمیر ئەمین
بەشی سێهەم و كۆتایی
و؛ هووشیار مەحموودی
ئەوانەی بەرپرسیاری هەرەسهێنانی پرۆژەی ئۆرووپایین قوربانییەكانی نین _ وڵاتە لەرزۆكەكانی ئۆرووپای پەڕاوێز_ بەڵام بەپێچەوانە وڵاتانی ئۆرووپا مەڵبەند (كە دەبێ بڵێین چینی دەسەڵاتداری ئەو وڵاتانە) لەسەرووی هەموویانەوە ئەڵمانیا سوودمەند بوون لەو سیستمە. ئەمە دەنگی سوكایەتی بە خەڵكی یۆنان بەررزتر دەكاتەوە. خەڵكی تەوەزەل و خۆدزەرەوە لە باج؟ لاگارد لەبیری چووەتەوە كە گزەكەرە بەرپرسیارەكان بریتین لە خاوەن پاپۆڕەكان كە لەلایەن ئازادییەكانی بەجیهانیكردنەوە (كە سندوقی دراویی نێونەتەوەیی پاڵپشتێتی) دەپارێزرێن.
لێكدانەوەكەی من لەسەر بنەمای بەربەرەكانێی نێوان نەتەوەكان دانەنراوە گەرچی وا دەردەكەوێت شتەكان لەو ئاراستەدا ڕووبدەن. بەڵكوو لەسەر بنەمای دانپێدانان بە بەربەرەكانێی نێوان پاوانكارە گشتێنراوەكان (كە خۆیان تەنیا لە وڵاتانی ئۆرووپای مەڵبەند دامەزراون) و كرێكارانی ئۆرووپای مەڵبەند و كرێكارانی وڵاتانی پەڕاوێز دامەزراوە _گەرچی خەسارەكانی ئەم دەستپێوەگرتنە كە بەسەر هەردوولادا سەپاوە كاریگەرییە تێكدەرەكانی زیاتر لە وڵاتانی مەڵبەند، ناوچە پەڕاوێزەكانی گرتۆتەوە. "سەرمەشقی ئەڵمانی" [كە لەلایەن هەموو هێزە سیاسییە ڕاست و چەپەكانی ئۆرووپاوە وەك یەك شانازیی پێوەدەكرێت] سەركەوتووانە كارا بووە ئەویش بە هۆی گوێڕایەڵیی ڕێژەیی كرێكارانییەوە كەوا قەناعەتیان كردوە بە حەقدەستی ٣٠% كەمتر لە حەقدەستی كرێكارانی فەرانسە. ئەم گوێڕایەڵییە بە زۆری لە پشتەوەی سەركەوتنی هەناردەكردن و گەشەی بەهێزی كرێمڵكی ئەڵمانیاوەیە كە پاوانكارە گشتێنراوەكانی ئەڵمانیا قازانجی لێدەكەن. هەموو كەس دەبێ زانیبێتی چلۆن ئەم سەرمەشقە داكۆكیكارانی بێمەرجی ئەفسوون كردوە!
بەمجۆرە هێشتا شتە هەرە خراپەكە وا بەڕێوەیە دێت:[واتە] لەم یان لەو ڕێگەوە، كتووپڕ یان بەشێنەیی، پرۆژەی ئۆرووپایی خەریكە لەت دەبێ، لە هەرێمی ئۆرووپاوە دەستی پێكردوە. پاشان دەگەڕێتەوە بۆ هێڵی دەسپێك:[واتە] ١٩٣٠یەكان. ئێمە هەرێمی ماركمان هەیە كە بەرتەسك دەبێتەوە تەنیا بە ئەڵمانیا و ئەو وڵاتانەی لەژێر ڕكێفی ئەودان لە ڕۆژهەڵات و باشووری سنوورەكانییەوە، هۆڵەند و سكاندیناڤیا سەربەخۆن بەڵام خوازیاری خۆگونجاندنن؛ بریتانیای مەزن بەهۆی ئاتلانتیسیزمەوە زیاتر دووركەوتۆتەوە تەنانەت لە سیاسەتە كیشوەرییەكانیش؛ فەرانسەش تەریكە (وەك لەگەڵ دۆگۆل؟ یان ڤیچی؟) و سپانیا و ئیتالیاش راڕا و لەرزۆكن. ئێمە جیهانێكی خراپترمان لە هەر دوو دۆخەكەدا دەبێ: لەلایەكەوە، كۆمەڵگەی ئۆرووپایی نەتەوەیی كە ملكەچی فرمانەكانی پاوانكارە گشتێنراوەكان و پاشكۆەكەی واتە "لیبراڵیزمی" بەجیهانیبوو، لەلایەكیترەوە هێزە سیاسییە دەسەڵاتدارەكان تەنانەت لە بەر بێهێزییان زیاتر پاڵ بە فریوكاریی "نەتەوەپەرستی"یەوە دەدەن. ئەم جۆرە یاسای سیاسییە هەلی زیاتر بۆ ڕاستیی پەڕگیر دەڕەخسێنێت. ئێمە بەگی پیسودیسكی و هۆرسی و بالتیك و خوازیارانی بووژاندنەوەی مووسۆلینی و فرانكۆ و مائۆراسیۆنخوازەكانمان دەبێت (ئاخۆ هەنووكە هەمانە؟). گوتارە بەڕواڵەت "ناسیۆنالیستەكانی" ڕاستە پەڕگیرەكان درۆن چوونكوو ئەم هێزە سیاسییانە (یان لانیكەم سەركردەكانیان) نەك هەر سەرمایەداری پەسەند دەكەن بەگشتی بەڵكوو هەروەها تاقە شێوازێك كە دەتوانێ بیگرێتەخۆی شێوازی سەرمایەداری پاوانكاری گشتێنراوە. "نەتەوەگەرایەكی" ڕەسەن ئەمڕۆكە تەنیا دەتوانێ خەڵك-گەرا بێت بە مانای ڕاستەقینەی وشە: خزمەت بكات بە خەڵك نەك فریویان بدات. لەم سەردەمەدا وشەی "نەتەوەگەرا" خۆی دەبێ بە وریاییەوە بەكار ببرێت و ڕەنگە باشتر بێت جێگەكەی بگۆڕدرێت بە "نێونەتەوگەرایی خەڵك و كرێكاران". بەپێچەوانەوە، زمانلووسیی ئەو ڕاستگەرایانە چوارچێوەی نەتەوەگەرییەكەیان دادەبەزێنێت بۆ زێدەڕۆیی شۆڤینیستیی تووند بەمەبەستی بەكارهێنانی بەدژی پەنابەران و كۆچبەران كەوا وەكوو سەرچاوەی كارەساتەكان سەركۆنە دەكرێن. ئەم ڕاستگەراییە لەبیری ناكات كە "هەژارانیش" (كە لە ئاست هەژارییەكەیان خۆیان بەرپرسیارن و تۆمەتبار دەكرێن بە كەڵكاوەژۆ گرتن لە یارمەتییەكانی "دەوڵەتی ئاسوودەیی") بەر ڕق و كینەی خۆی بخات.
پێداگریی كەلە ڕەقانە بۆ داكۆكیی لە پرۆژەی ئۆرووپایی تەنانەت لە بەردەم باهۆزدا ڕێگە خۆش دەكات بۆ: هەڵوەشاندنەوەی.
ئایا بەدیلێكی كەمتر نیگەرانیهێنەر هەیە؟ ئایا ئێمە خەریكە شەپۆلێكی نوێی گۆڕانكاریی كۆمەڵایەتی پێشكەوتوو دەسپێدەكەین؟
لەڕاستیدا بەڵێ، چونكوو لەبنەڕەتدا زیاتر لە بەدیلێك هێشتا لە ئارادایە. بەڵام بۆ ئەوەی مەرجەكانی ئەم یان ئەو بەدیلی گریمانەكراو بێتەدی پێویستە شیتەڵ بكرێتەوە. ناشێت بگەڕێینەوە بۆ قۆناغی پێشووی گەشەی سەرمایەداری، بۆ سەردەمی بەر لە چڕبوونەوەی كۆنتڕۆڵی سەرمایەداری. تەنیا دەتوانین بەرەو پێشەوە بڕۆین [كە دەبێ بڵێین لە قۆناغی هەنووكە چڕبۆوەی كۆنتڕۆڵی سەرمایەداری] ئەویش بە تێگەیشتن لەوەی كە كاتی "لێسەندنەوەی خاوەندارێتی لە زەوتكەرانی خاوەندارێتی" هاتووە. هیچ دیمەنێكتری ژیاو و بەردەوام بەدی ناكرێت. وترواوە كە ئەم پێشنیارە بەدەر نیەە لەو تێكهەڵچوونە سەرەكییانەی كەوا قۆناغ بە قۆناغ بەم ئاراستەدا دەچن. بەپێچەوانەوە ئەمە خوازیاری دیاریكردنی ئامانجێكی ستراتیژێكە لەهەر قۆناغێكدا و خوازیاری جێبەجێكردنی كارای تاكتیكەكانە. بەبێ ئەم وتوویرەكردنە٧ سەبارەت بە ستراتیژ و تاكتیكە نۆژەنكراوەكانی كارەكە، ئیشكردن لەم بوارەدا تەنیا بریتییە لە خۆ كۆتكردن لەناو دووپاتكرنەوەی درووشمە بێسوود و لاسارەكانی وەك "بڕووخێ سەرمایەداری!"
لەم نەفەسەوە و لە پێوەند لەگەڵ ئۆرووپادا هەنگاوێكی كارای بنەڕەتی_ كە ڕەنگە هەر ئێستا لە دۆخی پێگرتندا بێت_ لە تووشی ئاستەنگ كردنی بەناو سیاسەتی دەسپێوەگرتنەوە دەست پێدەكات كە زیاتر گرێدراوەتەوە بە پەرەسەندنی ئەو سیاسەتە ملهوڕانە و دژەدێمۆكراسییانەی كە لە خۆیانەوە سەرچاوە دەگرێت. ئامانجی دەسپێكردنەوەی گەشەی ئابووری [سەرباری ناڕوونیی ئەم دەستەواژەش، واتە_ دەسپێكردنەوە لەگەڵ كامە چالاكی؟ و بە چ مانایەك؟] بەشێوەیەكی سرووشتی بەسراوەتەوە بەمەوە.
بەڵام دەبێ دان بەوەدا بنرێت كە ئەم یەكەم هەنگاوە دەكێشێت بە سیستمی هەنووكە دامەزراوی دراوی یۆرۆدا كە لەلایەن بانكی ناوەندی ئەورووپاوە(ECB) كارگێڕی دەكرێت. بەم بۆنەوە پێم وانیە بشێت خۆببوێرین لە "وازهێنان لە یۆرۆ" لەڕێگەی ژیاندنەوەی سەروەریی پارە بۆ حكوومەتە ئۆرووپاییەكان. تەنیا دوای ئەوە مەجاڵی تەراتێن دەكرێتەوە، كە خوازیاری دانوستانی سیاسییە لە نێوان هاوەڵە ئۆرووپاییەكان و [لەم ڕاستییە ئاشكرایەوە] پێداچوونەوەی ئەو دەقە یاساییانەی دامەزراوە ئۆرووپاییەكانی پێكهێناوە. تەنیا دوای ئەوە دەتوانرێت بەراوردی ڕەنگڕێژی جەماوەریكردنەوەی پاوانكارەكان بكرێت. من پێشبینی بۆ نموونە جیابوونەوەی چالاكییە بانكییەكان و تەنانەت نیشتمانی كردنەوەی بێڕارایی بانكە گرفتدارەكان دەكەم؛ پێشبینیی دەستگرتنی پاوانكارەكان بە سەر كاسبكار و وەرزێرە بچووك و مامناوەندەكاندا دەكەم و گرتنەبەری بەهێزی یاسای باجی هەڵكشاو و لێسەندنەوەی خاوەندارێتیی هاسانكارییەكان لە كۆمپانییە یاخییەكان بە قازانجی كرێكارانیان و دەوڵەتە خۆجێییەكانیان و فرەچەشنكردنی ژمارەی هاوەڵە بازرگانەكانی دارایی و پیشەسازی و ئاڵووێر و سەودا، لە ڕیگەی كرانەوەی گفتوگۆكانەوە بەتایبەت لەگەڵ وڵاتانی پشكووتووی باشوور و هتد. هەموو ئەم بەراوردانە خوازیاری دەربڕینی سەروەریی ئابووریی نەتەویی و بەمجۆرە خوازیاری ملبادانە لە ئاست ئەو یاسایانەی كەوا ئۆرووپا قەدەغەی كردوون. چونكوو لێ ڕوونە كە هەلومەرجە سیاسییەكان كە ڕێگەی وەها هەنگاوگەلێك هەموار دەكەن قەت بەشێوەیەكی هاوكات لەناو یەكێتیی ئۆرووپادا نایەنە كایەوە. وەها مۆعجیزەیەك ڕوو نادات. كەوابوو، ئێمە دەبێ لە هەر جێگەیەكەوە بۆمان بكرێت لە یەك یان چەند وڵاتێكدا دەست پێبكەین. من پێداگری دەكەم لەسەر ئەوەیكە هەر ڕەوتەكە بكەوێتە گەڕ بە خێرایی تاو دەستێنێ.
ئەو هێزە سیاسییانەی كە لە خزمەتی پاوانكارە گشتێنراوەكاندان، بەرانبەر بەم پلانە (كە هاوكێشەكانی_ یان لانیكەم هەندێكیان_ لەلایەن سەركۆمار فرانسوا ئۆڵاندەوە خراوەتە گەڕ) پێشنیارگەلێكیان داوە كە بێبەرییان دەكات لە هەر جۆرە گرینگییەك، [واتە]: "گەشە دەست پێبكە بەوەی هەموو شتێك و لە هەموو جۆرێك لە پڕۆسەی ململانێدا زیاتر تێوە بگلێنە لەكاتێكدا ڕێز لە كرانەوە و ڕوونبوونی بازاڕ دەگریت." ئەم گوتارە تەنیا گوتاری مێركێڵ نییە: بەهەمان شێوە گوتاری سۆسیاڵ دێمۆكراتە نەیارەكان و سكرتێری ECB دراگی-شە. بەڵام دەبێ ئەوە زانرابێ_و وتراوە _ كەوا "بازاڕی كراوە و ڕوون" بوونی نییە. بازاڕەكان [بە سرووشت لێڵ] لەژێر ڕێكێفی پاوانكارەكاندان كە لە سەوداكردندا بەربەرەكانێی یەكتردەكەن. لێرەدا ئێمە لەگەڵ زمانبازییەكی دووڕووانەدا بەروڕووین كە دەبێ بەمشێوە شەرمەزار بكرێت. هەوڵدان بۆ باشتركردنی دەسەڵاتی بازاڕەكان پاش پەسەندكردنیان لە بنەڕەتدا_ ئەویش لەڕێگەی گەڵاڵەكردنی یاساوە بۆ "ڕێكوپێك كردنیان"_ ڕێگەی هیچ شتێكی كارا ناكاتەوە. دەكرێ بپرسین لە پاوانكارە گشتێنراوەكان _سودمەندانی ئەو سیستمەی خۆیان بەڕێوەبەرین_ كە ئایا لە دژی بەرژەوەندییەكانی خۆیان كار دەكەن. ئەوان دەزانن چلۆن یاسای ڕێكخستنەكان كە گوایە سەپاوە بەسەریاندا پووچەڵ بكەنەوە.
سەدەی بیستەم تەنیا بە شەڕی ڕقاوی كە قەت نەبینراوە و بووەتە هۆی بەشێكی گەورەی ململانێكان لە نێوان ئیمپریالیستەكاندا (كە چەندین و چەند دانەمان بوو) ناودێر نەكراوە. بەڵكوو هەروەها بە بزووتنەوەگەلی شۆڕشگێڕانەی زۆرگەورە ناودێر كراوە كە لەناو خەڵك و گەلانی پەڕاوێزی سەرمایەداریدا لەئارادا بوون. ئەم شۆڕشانە ڕووسیا و ئاسیا و ئافریقا و ئەمریكای لاتینی بە پڕتاو گۆڕی و بەمجۆرە فاكتەرێكی گەشندەی گەورەی لە گۆڕانكاریی جیهاندا درووست كرد. بەڵام ئەم بزاوتانە لە مەڵبەندی سیستمی سەرمایەداریدا لەوپەڕی خۆیدا تەنیا زایەڵەیەكی لاوازیان هێنایە دەی. هێزە كۆنەپەرستەكانی لایەنگری ئیمپریالیزم چنگیان لە كۆنتڕۆڵی سیاسی بەسەر كۆمەڵگا_ كە هەڵگەڕابووە سەر پۆلەئیمپریالیزمی سێقۆڵیی سەردەم_ گیركرد كە ڕێگەی پێدان شوێنی سیاسەتەكانی خۆیان بكەون بۆ "ڕێگەگرتن" و پاشان "گێڕانەوە دواوەی" شەپۆلی یەكەمی كێشمەكێشە جۆراجۆرە ڕزگاریخوازانەكانی بەشی هەرەزۆری مرۆڤایەتی. ئەوە كەموكۆڕییەكی نێونەتەوەگەرایی بوو لەناو كرێكاران و ئەو خەڵكەی وا سەرچاوەی جووتە سەربووردەی سەدەی بیستەمن: لەلایەكەوە سووانی بزاڤە پێشكەوتنخوازەكان كە لە پەڕاوێزەكانەوە دەستی پێكرد (یەكەم ئەزموونی هەڵگری ڕوانگەی سۆسیالیزم، ڕەوەیەك لە ئازادیخوازیی دژەئیپمریالیستییەوە بۆ ئازادیخۆازیی كۆمەڵایەتی ) و لەلایەكیترەوە بزووتنەوە سۆسیالیستییە ئۆرووپاییەكان كە لە لاڕێی سۆسیال دێمۆكراسییەوە بۆ ئازادیی كۆمەڵایەتی دەچوونە سەرووتر لە سەرمایەداری/ ئیمپریالیزم.
بەڵام سەركەوتنی سەرمایەداری_ كە بووبە پاوانكارە گشتێنراوەكان_ دەیسەلمێنێ ماوەیەكی درێژەی نەخایاندوە (١٩٨٠- ٢٠٠٨ ). كێشمەكێشە دێمۆكراتیك و كۆمەڵایەتییەكان كە لە ئاستی جیهانیدا هاتوونەتە كایەوە_ وەكوو هەندێ سیاسەت لەناو حكوومەتە تازەپێگەیووەكاندا_ سیستمی ڕكێفكردنی پاوانكارە گشتێنراوەكان و ڕەنگڕێژیی شەپۆلی دووەمی گۆڕانكارییە جیهانییەكان دەبەنە ژێر پرسیار. ئەم كێشمەكێش و ململانێیانە هەموو كۆمەڵگەیەكی لە گۆی زەویدا لە باكوورەوە تا باشوور تێوەگلاندوە.
سەرمایەداریی هاوچەرخ بۆ هێشتنەوەی دەسەڵاتی خۆی هاوكات ناچارە هێرش بكاتە سەر دەوڵەتان و نەتەوەكان و كرێكاران لە باشووردا (بۆ دووقات چەوساندنەوەی هێزی كار و كرێكار هەروەها بۆ تاڵان¬كردنی سەرچاوە سرووشتییەكانیان) و كرێكاران لە باكووردا واتە ئەوانەی ناچاركراون بە بەربەرەكانێ لەگەڵ هاوتاكانی خۆیان لە باشووردا٨. كەوابوو، مەرجە ڕاستەقینەكان [دیارەكان]ی پێكگەییشتنێكی جیهانیی ئەو كێشمەكێشانە لە ئارادایە. بەڵام لە بوونی مەرجە دیارەكان تا چالاكبوونەوەیان بە هۆی ئاوەزی بكەرە [هەڵسووڕاوانی] كۆمەڵایەتییەكانی گۆڕانخوازەوە هێشتا وەكوو مەودایەك دەمێنێتەوە كە دەبێ تێپەڕ بكرێت. نامانەوێ بەچەند دەستەواژەیەكی قەبە و سەرسەری و بۆشەوە دەسبەرداری ببین. خوێندنەوەیەكی قووڵی ململانێی نێوان دەوڵەتە تازەپێگەیووەكان و ئیمپریالیزمی سێقۆڵی و جومگەی گرێدراویان بە داواكارییە دێمۆكراتیك و كۆمەڵایەتییەكانی كرێكاران لەو وڵاتانەی تێوەگلاون و [هەروەها] خوێندنەوەیەكی قووڵی شۆڕشە هەنووكەییەكان لە وڵاتانی باشوور و كەموكۆڕی و جۆراجۆریی باڵاكردنیان، و[هەروەها] خوێندنەوەیەكی قووڵی ئەو كێشمەكێشانەی كەوا لەلایەن خەڵكانی ئۆرووپا و ئەمریكای لاتینەوە بەڕێوەدەچن_ ئەمانە كۆمەڵێ پێشمەرجی لادان¬هەڵنەگر پێكدێنن بۆ خستنەگەڕی باسێكی بەكەڵك سەبارەت بە "ئەو" داهاتووی مومكینە.
ئەوە لەجێی خۆیەتی كە هیچ بزاڤێك كە بەڵێنی بووژاندنەوەی نێونەتەوەگەرایی بدات بە ڕوونی لە ئاسۆدا بەدی ناكرێت. تۆ بڵێی شەپۆلی دووهەمی كێشمەكێشەكان بۆ ئاڵوگۆڕی جیهان "ئاماژه" بێت بۆ ئەو دەسپێكە؟ تا ئەو جێگەی دەگەڕێتەوە سەر ئەورووپا_ كە تەوەری ئەم نووسینەی ئێمە_ لایەنی دژەئیمپریالیستیی لە ووشیاریی هەر دوو ئەكتەرەكەدا كە لە كێشمەكێشەكەوە گلاون وونە، وەك چۆن لەو دوورە دیمەنەی كە خەمڵاندوویانە بەهەمان شێوە نائامادە و وونە_ ئەویش ئەگەر دوورە دیمەنی٩ وایان هەبێت_. من پێداگری دەكەم كە نووسینەكەم كۆتایی پێ بێنم سەبارەت بەوەی "ئۆرووپا لەدەرەوە ببینرێ" ئەویش بەو تێڕوانینە گرینگەوە [كە باسكرا].
تێبینیی وەرگێڕ: وەرگێڕی ئەم دەقە خۆی بە شارەزای تەواوی زمانی كوردی نازانێت، هەربۆیە پێشوازیی لە هەرجۆرە ڕاستكردنەوە و هەڵەبڕی و پیشنیارێك لەسەر وەرگێڕانەكە دەكات.
ژێرنووسەكان:
١-وڵاتانی ناوەند(مەڵبەند) بەرانبەر بە وڵاتانی پەڕاوێز دێت كە هاوكات ناوگەلیتریشی وەك ئەمانەی خوارەوەی هەیە: وڵاتان باكوور/وڵاتانی باشوور، وڵاتانی گەشەكردوو/وڵاتانی گەشەنەكردوو، پیشەسازی/بژێوی و نەریتی.
٢-monopoly
٣- لە كاتێكدا وشەی center لە دەقە ئینگلیزییەكەدا هاتووە و بە مانای "ناوەندە" بەڵام لێرەدا مەڵبەند باشتر واتا دەبەخشێت.
٤-وڵاتانی پەڕاوێزی سەرمایەداری
٥-سازگاركردنی پێكهاتەیی (structural adjustment) پلانێكی نیولیبرالیزمە بۆ ئاوەژووكردنەوەی ئەو بەرنامەی كۆمەڵایەتییانەی كەوا سوسیال دیمۆكراسی و دەوڵەتی ئاسوودە لە بەژەوەندیی جەماوەری خەڵكدا و لە ئەنجامی تێكۆشانی چینی كرێكاری وڵاتانی پێشكەوتوودا دایڕشتبوو؛ واتە جۆرێك گەڕانەوە بۆ "دەستی نادیاری بازاڕ".
٦-رۆمانیای ساڵەكانی ١٩٤٨ تا ١٩٨٩ كە ناسرابوو بە كۆماری سۆسیالیستی ڕۆمانیا.
٧-(preoccupation) لە ناوچە ئەردەڵانییەكانی كوردستانی رۆژهەڵات ئەم وشە بەكار دەبرێت بۆ سەرجەنجاڵیی هزری.
٨-هاوتاكانی خۆیان واتە: كرێكارانی وڵاتانی باشوور.
٩-پێم وایە وشەی ستراتیژی كە جێ كەوتووە لە كوردیدا وشەی بەرانبەری بۆ پەیدا دەبێت من دوورەدیمەنم پێ باشترە.
سەرچاوە:
http://monthlyreview.org/2012/09/01/implosion-of-the-european-system/
ئه‌م بابه‌ته 3517
جار خوێنراوه‌ته‌وه