ڤەی. جەی. كیەرنان
و: هاوڕێ یوسفی
لە ئایدیۆلۆژیای ئەڵمانیدا هاتووە كە ئەڵمانیەكان بە كەوتنی دەوڵەت و مێژووی نەتەوەیی ناتوانن وەك فەڕەنسییەكان یان ئینگلیزییەكان لەمەڕ ڕابردوو بەشێوەیەكی ڕیالیستی بیربكەنەوە بەڵكوو پێیانوایە كە هێزی بزوێنەری مێژوو ئایینە. ماركس تەنانەت سەبارەت بە بەناوبانگترین مێژوونووسانی ئەڵمانیا، وەك ڕانكێ، بەردەوام ڕایەكی بچووككەرەوەی هەیە و بە "گۆڕهەڵكەنەی بچووكی سەربزێو" ناوی دەبرد كە مێژوو بۆ " حیكایەت خوانیی ساكار و هاسان و گەڕانەوەی كۆی ڕووداوە گەورەكان بۆ هۆكارە ورد و لووت و گوێ بڕیوەكان" دادەبەزێنێت (نامە بۆ ئێنگێلس، 7 سێپتەمبەری 1864). لەناو نائەڵمانییەكاندا، گیزۆ یەكێكە لەو كەسانەی كە بە توێژینەوەیەك لە شۆڕشی ئینگلیز و ناسینی هاوپێچیەكانی لەگەڵ [شۆڕشی] 1789 [فەڕانسا] لە سەرەتادا ماركسی خستبووە ژێر كاریگەرییەوە، هەرچەندە كە ماركس لە دۆزینەوەی بۆشاییەكانی گیزۆ لە پشكنینی ئەم باسەدا، بەتایبەت ڕوانگە بەرتەسكە سیاسیەكەی دوودڵ نەبوو.
ئێنگێلس لە هاوڕێكەی مێژوونووستر بوو، و هەم بەرەو نووسینی مێژوو ڕاكێشرا و هەم بەرەو ئەم تیۆرە كە مێژوو دەبێت چلۆن بنووسرێتەوە. تێنەگەیشتن لە پڕۆسەی مێژوویی لەو كەمایەسییە جۆراوجۆرانە بوو كە پێیوابوو یووگین دۆرینگ هەیەتی. ئێنگێلس ئەوی بەوە تاوانبار دەكرد كە تەنیا پێشینەیەكی نەفرەتیی لە نەزانی، وەحشیگەری و تووندوتیژی دەبینێت و ئەو دوا پێگەیشتنەی كە "لە پشتەوەی ئەم ڕەوتەوە هەیە نابینێت" (ئانتی دۆرینگ). هەر لەو بەرهەمەدا ، ئێنگێلس جەغد لەوە دەكاتەوە كە دەبێت ئابووریی سیاسی بە "زانستێكی ئابووری" بزانین، چونكە سەروكاری لەگەڵ ئەو مەتریالانەدا هەیە كە بەردەوام لەحاڵی گۆڕاندان. هەندێك لە مێژوونووسان، بۆنموونە لە ئینگلیز، هێدی هێدی ووشیار بوونەوە لە عادەتی نابەجێان لە وردكردنی مێژوو بۆ مێژووی ئایینی، مافەكی، سیاسی و هتد، چما ئەوەی ئەمانە بەشگەلێكی جیان_ و هەر ئەم عادەتە بوو كە ئێنگێلس لە نامەیەكدا بۆ مێرینگ (14ی ژوویەی 1983) گلەیی و گازندەی لێی هەبوو.
ئەم ڕەخنەیە لە ئێنگێلس خۆشی گیراوە كە لە نووسینی كتێبی دەربارەی جەنگی وەرز
ئەم ڕەخنەیە لە ئێنگێلس خۆشی گیراوە كە لە نووسینی كتێبی دەربارەی جەنگی وەرزێرانی سالانی 1524 تا 1525 لە ئەڵمانیا، لە ڕێگەی توێژینەوەیەكی ڕەسەنەوە بۆ گەیشتن بە حەقیقەت ئەنجام نەدراوە بەڵكوو هەموو ئەو شتانەی كە تێزێكی پێشوخت بیرلێكراوە پەسەندی دەكات لە كتێبەكان و بەرهەمە پێشووەكان وەریدەگرێت. بەهەرحاڵ، دواتر بە تەواوەتی بە مەترسیی ڕەوتە گەلێك سادەكراوەكانی زانی و لە كۆتاییەكانی تەمەنیدا كەوتە هەوڵی پێداچوونەوەی تەواوەتیی جەنگی وەرزێرانەكەی خۆیەوە. ئەو قوتابییەكی گەنجی وەك كاوتسكی هەبوو كە ئێنگێلس لە سەرەتادا هەستی دەكرد ئەرك وایە كە لەبابەت شێوە كارە سەرسەری و شیواوەكەی بەردەوام ڕەخنەی لێ بگرێت، ئەو شێواویی و ناوردییەی كە بەهۆی خوێندنە ئۆتریشیەكەیەوە، كە ئامادەكاریی سەرەتاكانی كاری نەدەكرد، زیادی كردبوو. ئێنگێلس لە 24ی ژووییەی 1885دا بۆ بێبێل دەنووسێت كە كاوتسكی "هیچ وێنایەكی لەو شتەی لە ڕاستیدا بە كاری زانستی هەژمار دەكرێت نییە". كاوتسكی كەڵكی لەم ڕێنماییە وەرگرت و وتارگەلێكی گرینگی بڵاوكردەوە و جەغدی لە كاریگەریی زانستی گەورەی ناسینی مێژوویی لەسەر ڕووداوەكان، بەتایبەت ڕووداوە سەربازییەكان كردەوە. سەبارەت بە شێوازی ناماركسیستەكان لە نووسینی مێژوودا، تەفسیر و شرۆڤەگەلێكی گەلێك زیرەكانەی بەدەستەوە دا. كاوتسكی نیشانی دا كە وێنەی شتایشكارانەی مۆمزێن لە قەیسەر، یەكەم جار لە 1854_ چەند ساڵێك پاش 1848 و شۆڕشی كرێكارانی پاریس_ لە كاتێكدا بڵاوكرایەوە كە زۆربەی لێبێڕاڵەكان ناپلیۆنی سێهەمیان، بەتایبەت لە ئەڵمانیا، وەك ڕزگاركەر شتایش دەكرد و ناپلیۆنی سێهەم خۆی یارمەتیی تاوی پەرەستنی ژوولیوسی دەدا (1908، ل 168).
لە ڕووسیا، سۆسیالیستگەلێكی وەك لێنین لەمە كەمتر مێژوویان بە جیدی نەدەزانی. بووخارین كۆمەڵێك گوتەی گەلێك جیددیی هەبوو دەربارەی ئایدیالیزم بیڵێت كە مێژوونووسی و باقیی زانستە كۆمەڵایەتییەكانی گرتۆتەوە: لە بوسوێوە بە باوەڕی بە نووسینو چەسپاندنی ڕابردوو وەك سیمای ڕێنوێنیی خواهانەی مرۆڤ تا لێسینگ، فیشتێ، شێلینگ، هێگل و تەماوی كردنی هەموو شت بە "ڕازاوی كردنەوەی ڕاست و ڕێكی، یان گەمژەییەكی دیكەوە" (1921، ل 59). پاش شۆڕشی 1917 دەبوو كەڵك لە هەموو مێژوونووسێكی بەردەست، وەك چۆن لە كارناسانی كۆی لقە زانستگاییەكانی دیكە وەردەگرت، بەڵام دەبوو هەوڵیان دابا بەرەو ڕوانگەیەكی ماركسیستی ئاراسەیان بكەن. لە 1925دا "ئەنجومەنی مێژوونووسانی ماركسیست" دامەزرا كە تێیدا پوكرۆڤسكی، مێژوونووس و بۆلشێڤیكی كۆن، وەك نێوەنجی و ناوگری توێژەران و كاربەدەستان پشكێكی گەورەی هەبوو. ئێنتین (1978) نیشانی دەدات كە پۆكرۆڤسكی كەرەكە بە هەوڵدان بۆ كەمكردنەوەی گورزێك كە ڕووی لە قوتابخانەی كۆنی بێ پشت و پەنای بوو دەست پێ دەكات و بە پێكەوەژیان و هاوژیانیی ئاشتیانەی نێوان قوتابخانەی ماركسیستی و قوتابخانەی ناماركسیستی بوار دەدات، بەڵام لە 1928دا ئەم كارە ئەستەم بوویەوە و لە 1931دا دەستێوەردانی ستەمكارانەی ستالین، دویچێر گوتەنی، بەڵایەك بەسەر گەڵاڵە بەرزەفڕانە و بەتاوەكان كە مێژوونووسیی سۆڤیەت دەستی پێكردبوو باراند و مێژووی حیزبی بۆلشێڤیكی پشتبەست بە ستالین، "ئەم گوشراوە سەیر و سەمەرە و قەبەی پاڵەوانە ستالینیانە"، وەك سەرچەشن قوت كرانەوە. دویچێر دەڵێت كە "مێژوونووسیی ڕۆژاوایی ئەوەندە لە بابەت ساختەكاری و درۆی بەربڵاوەوە تاوانبار نەبووە، بەڵام لە ڕووی شاردنەوەی ڕاستییەكانەوە تاوانكار بووە". دویچێر ڕێز لە ئەی. ئێچ. كار، وەك "یەكەم مێژووزانی باوەڕپێكراوی ڕژیمی سۆڤیەت" دەگرێت، هەرچەندە ئەو "بە پلەی یەكەم مێژوونووسی دامەزراوەكان و سیاسەتەكان"ە و بە بەراوەرد لەگەڵ ماركسیستێكدا ئینتیمایەكی كەمتری هەیە بە بنچینە كۆمەڵایەتییەكان (1955، ل 5_ 91).
تەنیا لە یەكێتیی سۆڤیەتدا نەبوو كە مێژوو ڕووبەڕووی چەواشەكارییە پڕوپاگانداییەكان بووەوە. بۆنموونە ئەو پرسە گەورانەی كە گرامشی لە زینداندا لە خۆی كردن شیكردنەوە و هەڵسەنگاندنی ئەو ئاراستانە بوو كە دوو بەرهەمی مێژوویی گەورە دەربارەی ئەورووپا و ئیتالیای سەدەی نۆزدەهەم نووسینی هاوڵاتییەكەی. كرۆچێ، ئاشكرایان كردبوو. گرامشی پێیوابوو كە هەڵەی كرۆچەیە ئەم مێژووانە لە 1815 و 1871 دەست پێدەكات و لێرەوە خەباتەكانی سەردەمی فەڕانسای شۆڕشگێڕ و ناپلیۆن و ڕیسۆر جیمێنتۆ دادەخات [و نادیدەیان دەگرێت]: وەها بژاردنێك دەلالەتە لە پەلكێشكردنی خوێنەران بەرەو ئایدیا نا شۆڕشگێڕانەكان لەمەڕ ئێستا، كە لەم بارەدا بە واتای پەلكێشكردنیانە بەرەو فاشیزم (1971، ل 19_ 118).
ئەو كاتەی كە لە ساڵانی جەنگی سارددا بابەتێتییەك كە توێژەرانی ڕۆژاوایی ئەو هەمووە بە شانوو باهۆیدا هەڵیان دەدا، بە تووندی لە ئەمریكا و لە ئەورووپا بەرادەیەكی كەمتر، بەرەو ڕیسوایی ڕۆی و هێدی هێدی چاك بووەوە و هێشتاش بەتەواوەتی تەندرووستیی خۆی پەیدا نەكردۆتەوە، بۆ وتەبێژانی سۆڤیەت گران نەبوو كە بە خەستی وڵامی ڕەخنە ڕۆژاواییەكان بدەنەوە. یەكێك لەم دژە هێرشانە لەهەمبەر نووسینەكان و كتێبە ڕوولە زیادبوونەكان لە ئەمریكا دەربارەی سیاسەتی سۆڤیەت بەرامبەر نەتەوەكاندا بوو. ئەم نووسینانە بەوە تاوانبار كران كە هاوتەریبی پروپاگاندای كۆچبەرانی ناسیۆناڵیستی ئۆكراینی و ئاسیای ناوەڕاستدا و وێنەیەكی ناڕاست بەدەستەوە دەدەن لە كار و بارێكی وەك چنینەوەی بەرهەمی بەرهەمهێنانی دانەوێڵەی قەزاقستان وەك "كۆلۆنی كردنەوەی"، هاو ئاست لەگەڵ ڕۆژئاوای ئەمریكا بە نرخی دانیشتوانە خۆجێییەكەی (زێنووش كینا 1975، لاپەڕەكانی 9، 284). یەكێك لەو نووسەرانەی كە ئەم تۆمەتانەی دەدایە پاڵ [نووسەران] قبوولی كرد كە لە لایەكی دیكەوە نووسینەكانی سۆڤیەت لە درێژەی بشێویی ساڵانی دەیەی 1920دا پتر نا ڕەخنەگرانە بووە: "مێژووی سۆڤیەت وەك زانست هێشتا لە خولی پێنەگەیشتوویی (in-fancy) خۆیدا بوو" (هەمان، لاپەڕەكانی 15_ 14).
لە ڕوانگەیەكی گشتیترەوە، نووسەری سۆڤیەتئەی. ئێس. كان لە 1960دا سەركۆنەی مێژوونووسانی ڕۆژاوایی دەكات سەبارەت بە تەسلیم بوون بە بیركردنەوەی ئایینیی كۆنەپەرەستانە، بۆ وێنە ژاك ماریتێن كە فەلسەفەی مێژووی مەسیحیی بووژاندەوە كە لە ژێر كاریگەریی بەرزەجێ (the transcendental) دایە یاخود نموونەی بێردیاێڤ بە بچووكگرتنی ڕەشبینانەی ئەم جیهانە و كاروبارەكەی لە بەراوەرد لەگەڵ ئەبەدیەتدا. كان دەڵێت كە لە ڕۆژاوادا هەموو ڕوانگەیەكی پێگەیشتووانە لەبریی چەمكی "بازنە فرەكان، سەربەخۆ، خۆبزۆز، "كولتوورەكان" (شپێنگلێر)، "شارستانیەتەكان" (توین بی)، یان رێساكێر گوتەنی، "شیوازەكانی ژیان" وەلانرا، یان لە قازانجی ڕێژەگەرایی لانرا، وەك نموونەی سی. بێرد، كە بەو پێیە هەر مێژوونووس و بەرەیەك مافی بەسەر وێنەی شەخسی لە ڕابردووەوە هەیە(كان 1960). گلێزێرمان، ڕەخنەگرێكی دیكەی سۆڤیەت، كە چووە نێو باس و موناقەشە (controversy)ی نێوان ماركسیستەكان و ڤێبێرییەكانەوە، ئەم ڕەخنە لە ڤێبێرییەكان دەگرێت كە لە فیۆدالیزم یان سەرمایەداری شتێك جگە چەمكە ئەبستراكتەكان و بونیادبەندییە زەینییەكان نابینن. ئەو ئەو گەڵاڵەی توین بی لە مێژووی جیهان بە گەڵاڵەیەك دەزانێت كە بۆ ململانێ لەگەڵ گەڵاڵەكەی ماركس لە دابەشكردنی مێژووی جیهان بەشێوازە بەرهەمهێنەرەكان و نیشاندانی "ژیار"ە جیاجیاكان لەبریی شێوەبەندییە كۆمەڵایەتی_ ئابوورییەكان گەڵاڵە كراوە. ئەو دەریدەخات كە چلۆن زانستدۆز (scholarship)یی بوورژوایی كەینوونی، هەر بەوجۆرەی كە بۆ وێنە لە "كۆنگرەی كۆمەڵناسیی جیهانی سێهەم" لە 1956دا دەردەكەوێت، هەر چەشنە بیركردنەوەیەكی پێشكەوتن یان پێگەیشتوویی مێژوویی وەلادەنێت و لە جیات ئەوە ماكی بەتاڵی "گۆڕانكاری" دادەنێت (گلێزێرمان 1960، ل 179، 4_ 183).
گۆڤاری ئاناڵ لە هەمبەر كۆی ئاراستە كۆنەپەرەست یان نەگۆڕ (inertia)، دژە ڕەوتێكی بەهێز دەرخست، ئەم ڕەوتە گەلێك تێكۆشا تاكوو لە نێو وڵاتانی مێژوونووسدا فەڕانسا بخاتە ڕیزی پێشەوە. ئەم قوتابخانەیە كە لە ساڵانی نێوان جەنگدا بە بیرۆكەی نوێی مارك بلوخ و لووسیەن فێڤر و بە جێگرەوەیەكی بەرجەستەی وەك فێرنان برۆدێل بێچمی گرت، لە دەیەكانی 1950 و 1960دا شوێنگەیەكی بێوێنەی بەدەست هێنا. ئەم قوتابخانەیە بە شێوەیەكی خەباتكارانە دژی هەموو شێوازەكانی بیركردنەوەی دۆگماتیستیی كوێركوێرانە یان بەرتەسك وەستانەوە و بە ڕوانگەیەكی بەرینەوە بۆ مێژوو وەك زانستی كۆمەڵایەتی كەینوونی و هێمای ڕێنوێن بۆ باقیی زانستەكان، لەگەڵیان ڕووبەڕوو بووەوە. ئەم ڕەوتە لە پاڵ هاندانی بەهێز بۆ توێژینەوە، كۆی چەشنەكانی بیركردنەوەی نوێ باو و مێتۆدی ئەزموونی پاڵ دەنا، كە تێیاندا ماركسیزم توانی كاریگەرییەكی جیاواز دابنێت و هاوكات بە ڕزگاركردنی بەرۆكی خۆی لە كڵێشەكانی سۆڤیەت سەربزێویەكی ڕسكاو دەستەبەر بكات. لە بریتانیا بە ڕێكەوتنی گۆڤارێكی دیكە لەمەڕ مێژوو و ئایدیا مێژووییەكان بەناوی ڕابردوو و هەنووكە لە 1952دا، ڕێگەیەكی نوێی هاوشێوە بەشیوەیەكی سەربەخۆ كردۆتەوە. گەرچی ئەم گۆڤارە گرووپێكی كۆمۆنیست ڕێیان خست، بەڵام لە تەواوەتی ئۆرگانێكی ماركسیستی نەبوو بەڵكوو دوور بوو لە دەمارگرژی و كەلەوشكی لەسەر بنەمایەكی عەقڵانی و پێشڕەو و لە پێش داوەرییە لەمپەرئاساكانی جەنگی سارد دابڕا بوو. ئەم گۆڤارە یەكەم ساڵەكانی تەمەنی بۆ شتێك گەشەی كرد كە بە گشتی دیسانەوە ئازادانەتر بوو و لە جیهانی ئینگلیزی زماندا پێگە و باوەڕپێكراوەیی تایبەتی بەدەست هێنا،هاوكات كە بەردەوام وەك گۆڤارێك مایەوە كە تەفسیرە ماركسیستییەكان، خۆیان لە[و گۆڤارەدا بە ] نزیك و مورتاح دەزانی. لە خێر و بێری باسە بەربڵاو و دانوستانە فیكرییەكان، درزی نێوان ئەندیشەی ماركسیستی و ئەندیشەی دیكە لە مێژوونووسیی ڕۆژاوایی تا ڕادەیەكی زۆر كەم بووەوە و ئەوڕۆكە ئەندیشەی ماركسیستی بەرمەبەستە، هەرچەندە كە ئەندیشە [كانیتری] ئەم دواییانە بەرەو كۆمەڵێك بۆچوونی نوێی وەك "بیۆ_ مێژوو" (bio-history) یان "دەروون_ مێژوو" (psycho-history) ڕاكێشراوە كە ئەستەمە لەگەڵ مێتۆدۆلۆژیای ماركسیستیدا ئاشت بكرێتەوە. دەبێت ئەوە زیاد بكەین كە لە دەیەی ڕابردوودا هەندێك لە كۆڕوكۆمەڵە ڕۆژاواییەكاندا هێماگەلێك دیار كەوتووە كە دەلالەتە لە مەیلی ئاوەژووكردنەوەی دەسەڵاتی فیكریی گەشەكەری ماركسیزم لە ڕێگەی بە بچووك دانانی مێتۆدەكان و دەسكەوتەكانییەوە.
سەرچاوە:
T. B. Bottomore (ed.)-A Dictionary of Marxist Thought-Blackwell (2001
ئه‌م بابه‌ته 3752
جار خوێنراوه‌ته‌وه