برایان ئێس. تێرنێر
و: هاوڕێ یوسفی
ئەگەرچی شیكاریی كۆمەڵگا ئاسیاییەكان میحوەریی نەبوو لە ناو كەڵكەڵە تیۆریك و ئەزموونییەكانی ماركس و ئێنگێلس لە سەدەی نۆزدەهەمدا، بەڵام پاش ئەوە سرووشتی "كۆمەڵگای ئاسیایی"، یان بە زمانێكی تەكنیكی‌تر، شێوازی بەرهەمهێنانی ئاسیایی (لەمە بەدواوە شبئ) گرینگییەكی چەمكیانە و سیاسیی زۆری لە ماركسیزمدا پەیدا كرد. دوان لەسەر شبئ پرسگەلێكی هێناوەتە ئاراوە كە نەك پێوەندیی بە جۆشخواردن و باوەڕپێكراویی چەمكە ماركسیستییەكانەوە هەیە لە دەرەوەی بەستێنی ئەورووپیی، بەڵكوو پێوەندیی بە خەسلەتی دەربڕینە ماتریالیستییەكانەوە لەمەڕ كۆمەڵگای چینایەتی، گۆڕانكاریی شۆڕشگێڕانە و مێژووی جیهانیشەوە هەیە. دەتوانین بەپێی دوو ڕیانێكی ڕوون و ئاشكرا ئاماژە بە پێگەی چەمكی "كۆمەڵگای ئاسیایی" بكەین. ئەگەر تایبەتمەندیی كۆمەڵایەتی_ ئابووریی كۆمەڵگای ئاسیایی قبووڵ بكرێت ئەوكات دەتوانین حەزەر لە پێشگریمانە ناكۆتاكان تۆماری مەرجداری گوزار و تێپەڕینە مێژووییەكان (كۆیلەداری، فیۆداڵی، سەرمایەداری و سۆسیالیستی) بكەین. سەرباری هەموو ئەمانە، ماركسیستەكان بە پەزێرانی باوەڕپێكراوەیی شبئ ڕەنگە دان بە پێگەی نایابی مێژووی ڕۆژاوا لەسەر مێژووی ڕۆژهەڵاتدا بنێن. لەو حاڵەتەدا خەسلەتی بزۆز و پێشڕەوی ڕۆژاوا بەتایبەت دەكەوێتە هەمبەریی ڕۆژهەڵاتی وەستاو و پاشكەوتووەوە، ئەوكاتە جیاكردنەوەی وتەزا ماركسیستییەكان لە چەمكگەلی نەریتی لەمەڕ "دیسپۆتیزمی ڕۆژهەڵاتی" ئەستەم و دژوار دەبێت. لێرەوە، لەوانەیە ئەم بڕوایە كە كۆمەڵگای ئاسیایی دیسپۆتیك، نەگۆڕ و وەستاوە ببێتە پاساوێك بۆ كۆلۆنیالیزم، چونكە دەستێوەردانی دەرەكی، هەرچەندە تاڵ و ناخۆش، مەرجی پێویستی گۆڕانی دەروونییە.
ماركس و ئێنگێلس یەكەم جار لە 1853دا دوای ڕەخنە ڕۆژنامەوانییەكانیان دەربارەی سیاسەتی دەرەكیی بریتانیا، بوونە هۆگری شیكردنەوەی كۆمەڵگای ئاسیایی. ئەم دوانە لە وتارەكانیاندا لە نیۆیۆرك دیلی تریبیون لە ژێر كاریگەریی جەیمز میل (مێژووی هێندی بریتانیا، 1821)، فرانسوا بەرنیە (كۆمەڵە سەفەرێك سەبارەت بە حكوومەتی مۆغۆلیی گەورە 1670) و ڕیچارد جۆنز (كۆمەڵە وتارێك لەمەڕ دابەشكاریی سامان و سەرچاوەكانی باج، 1831) دابوون. ماركس و ئێنگێلس بەپێی ئەم سەرچاوانە بەنگەشەی ئەوەیان كرد كە نەبوونی خاوەندارێتیی تایبەتی، بەتایبەت خاوەندارێتیی تایبەتیی عەرز، لە كۆمەڵگای ئاسیاییدا بە هۆكاری بنەڕەتیی وەستانی كۆم،ەڵایەتی دادەنرێت. گۆڕانكارییە بازنەییەكانی ڕێكخراوی سیاسیی كۆمەڵگای ئاسیایی بە دوای خەباتە سوڵتانییەكان (dynastic struggles) و باڵادەستیی سەربازی، گۆڕانكاریگەلێكی ڕادیكاڵی پێك نەهێناوە لە ڕێكخراوی ئابوورییدا، چونكە خاوەندارێتیی عەرز و ڕێكخراوی چالاكییە كشت و كاڵ (agriculture)ییەكان بەردەوام لەسەر شانی دەوڵەت وەك خاوەنداری (landlord) ڕاستەقینە ماوەتەوە. سرووشتی چەقیو و وەستاوی كۆمەڵگای ئاسیایی هەروەها پابەندە بە هاوبەستی و یەكێتیی كۆمەڵی لادێیی كۆن (ancien tvillage)ەوە كە بە تێكەڵكردنی كشت و كاڵ و پیشەسازییە دەستییەكان، لە ڕووی ئابوورییەوە خۆسەرە. ئەم كۆمەڵانە، بە هۆكارگەلی جوگرافی قو كەش و هەوا، پشتبەستن بە ئاوداشتنەوە كە پێویستی بە ئاپاراتووسێكی ئیدارەدانی ناوەرنددارە بۆ ئەوەی بتوانێت كارگەلی ئاویی بەربڵاو و بەرین هاوئاهەنگ (coordinate) بكات و پێشی بخات. لێرەوە، هۆكاری دیسپۆتیزم و دابەزین و وەستاوی بە دەوری باڵادەستی دەوڵەت لە كارە گشتییەكان و هەروەها خۆسەری و لاتەریكیی كۆمەڵی لادێی دادەنرێت.
ماركس و ئێنگێلس ئەم گەڵاڵە كورت و سەرەتاییە لە كۆمەڵگای ئاسیاییەیان نووسی و چاكسازیان تێدا كرد و پەرەیان پێداتاكوو ڕوانگەیەكی ئاڵۆزیان لە شبئ لە كاری خولی پێگەیشتوویاندا خولقاند. ماركس لە گرۆندریسێدا ئاماژە بەو جیاوازییە دیاریكەرە دەكات لە مێژووی شاریی ڕۆژهەڵات و ڕۆژاوادا. لە فیۆدالیزمدا بوونی شارە سەربەخۆكان لە ڕووی سیاسییەوە وەك كۆمەڵێك شوێن بۆ گەشە و پەرەدانی بەرهەمهێنانی بەهای دانوستاندنەكی بۆ پەرەسەندنی چینی بوورژوا و سەرمایەداریی پیشەسازی خاوەن لایەنی چارەنووس‌ساز و دیاریكەر بوو، لە حاڵێكدا كە شاری ڕعژهەڵاتی خولقێنراوی دەسكردی دەوڵەت بوو و بەردەوام ملكەچی كشت و كاڵ و ناوچە لادێییەكان مایەوە، شاری ڕۆژهەڵاتی تەنیا "كەمپێكی شاهانە" بوو كە بەسەر بونیادی ئابووریی كۆمەڵگادا داسەپێنرابوو. ماركس هەنووكە جەغدی تایبەت لەسەر خاوەندارێتیی لادێ سەربەخۆ و خۆسەرەكان لەسەر عەرز دەكاتەوە كە بنەمای ڕاستەقینەی ئەو تاكانەییە كۆمەڵایەتییەن كە دەوڵەت بە جیسمان و وێناكەی دادەنرێت.
وەكیتر، شبئ بە شێوەیەكی داگیركردنی كۆیی دادەنرێت كە لە بنەمادا، دەتوانێت لە دەرەوەی ئاسیادا ڕوو بدات. بۆچوونێك هاوشێوەی ئەم بۆچوونە بۆ شبئ وەك تێگەیشتن و هەڵێنجانێك لە داگیركردنی كۆیی لە كتێبی سەرمایەدا سەرهەڵدەدات كە تێیدا ماركس دەگەڕێتەوە بۆ خۆسەریی لادێی ئاسیایی و هەروەها تاكانەیی پیشەسازییە دەستییەكان و كشت و كاڵ وەك بنچینەی ناكۆتا و بێ‌پەڕی دیسپۆتیزمی ڕۆژهەڵاتی و نەگۆڕیی كۆمەڵایەتی. لە كتێبی سەرمایەدا، ساكاریی بەرهەمهێنان لە ئاستی گوند و لادێ دایە كە بە تایبەتمەندیی بنەڕەتیی سەقامگیری و ڕاوەستاویی ئاسیایی دادەنرێت واتە: "ڕازی نەگۆڕیی كۆمەڵگا ئاسیاییەكان". دەوڵەت بەرهەمی زیادەی ئەم كۆمەڵانە لە شێوەی باجدا داگیر دەكات. بە جۆرێك كە ئیجازەی عەرز و باج لەگەڵ یەكدا دێنەوە و هاوتەكن.
گەرچی لە شیكارییەكانی ماركس و ئێنگێلسدا باسگەلێكی جێ‌سەرنج دەربارەی تایبەتمەندییە بنەرەتییەكانی كۆمەڵگای ئاسیایی كراوە_ نەبوونی خاوەندارێتیی تایبەتی، سوڵتەی دەوڵەت بەسەر كارباری ئاودیری [ئاوداشتن]، خۆسەریی لادێ، یەكێتیی پیشەسازییە دەستییەكان و كشت و كاڵ، ساكاریی مێتۆدەكانی بەرهەمهێنان_بنەمای بابەتەكە ئەم تایبەتمەندییە فرەچەشنانەی دانان و گونجادنی وەستاویی كۆمەڵگای ئاسییاییە لە بەراوەرد لەگەڵ ڕەوتی پێشكەوتنی ڕۆژاواییدا و لە ڕووە نەرێنییەكەیەوە كۆمەڵێك فاكتەری لە فیۆدالیزمی ئەرووپیدا دەسنیشان كردووە كە ئەنجامەكەی پێگەیشتنی سەرمایەدارییە. لە ڕوانگەی ڕۆژهەڵات‌ناسییەوە، كۆمەڵگای ئاسیایی دیاركەوتنی پەرەسەندنی زیادەی ئاپاراتووسی دەوڵەت و "كۆمەڵگای مەدەنی"ی پەرەنەسەندووە، لە حاڵێكدا بۆ ئەورووپا پێچەوانەی ئەمە دەستەبەر دەبێت. لە كۆمەڵگای ئاسیاییدا ئەو تەمهیدانەی كە پێوەندیی قووڵیان بە سەرهەڵدانی چینی بوورژواوە هەیە_ بازاڕە ئازادەكان، خاوەندارێتیی تایبەتی، بونیادی پیشە (guild structure) و مافە بوورژواییەكان_ بزرن، چونكە دەوڵەتی چڕ و ناوەنددار سەوڵتەی هەیە بەسەر كۆمەڵگای مەدەنییەوە. نەبوونی خاوەندارێتیی تایبەتی ئەگەری پێگەیشتنی چینە كۆمەڵایەتییەكان وەك فاكتەرگەلی گۆڕانكاریی كۆمەڵایەتی بەتاڵ دەكاتەوە. لە ئاستی لادێدا، دەتوانین كۆی دانیشتوان بە چینێكی چەوساوە بزانین كە لە دۆخی "كۆیلەیی گشتی"دا دەژین، بەڵام ئەستەمە لە كۆمەڵگای بوورژواییدا بتوانین چینی باڵادەست دەسنیشان بكەین و بیناسینەوە. سیستمی كاستی كە ماركس و ئێنگێلس بە شیوەی سەرەتایی پێوەندیی چینایەتی هەژماریان دەكرد بە ڕوونی پێوەندیی بە شیكاریی چین، توركیا و ئێرانەوە نەبوو. یەكێك لە مانا پاڵەكییەكانی شیكاریی ماركس لە هێند ئەمە بوو كە لە نەبوونی مێكانیزمی ناوەكیی گۆڕانكاریی كۆمەڵایوەتیدا، ئیمپێریالزیم، چما نەخوازراو، بۆتە هێزێكی دەرەكیی سەرەكیی یاریدەدەری لەبەر یەك هەڵوشانەوەی شبئ. ماركس و ئێنگێلس لە وتارەكانیان لە نیۆیۆرك دیلی تریبیوندا بەڵگاندن بۆ ئەوە دەكەن كە بریتانیا بەهۆی سازدانی خاوەندارێتیی تایبەتیی عەرزەوە بە تێكشكاندنی شبئی وەستاو و نەگۆڕەوە، كۆمەڵگای هێندی لە بناوانەوە گۆڕیوە. سیستمی ڕێوبانی ئاسن (railway system)، چاپەمەنیی ئازاد، ئەرتەشی مۆدێرن و شێوە مۆدێرنكراوەكانی پێوەندییەكان، چوارچێوەیەكی دامەزراوەیی (institutional framework) فەراهەم دەكات بۆ پێگەیشتنی كۆمەڵایەتی لە هێند. بەپێی ئەم وتارانە بانگەشەی ئەوە كراوە (ئاڤینێری 1969) كە شرۆڤەكەی ماركس لە ئیمپێریالیزمی بریتانیا ئەنجامەكەی ئەم گوزارەیە كە بە هەر ڕادەیەك شێوەكانی ئیمپێریالزیم بەربەرینتر بێت لێكەوتەكانی مۆدێرن‌كردنەوەیش قووڵترە. تایبەتمەندیی ئاسیا، لە كۆتاییدا، ئەگەرچی بە شێوەیەكی داپۆشراو، پاساوێك بۆ پەرەسەندن‌خوازیی ئێمپراتۆریاییانە فەراهەم دەكات. لەوێوە كە شبئ خاوەن ماناگەلی پاڵەكیی ئایدیۆلۆژیكی بەهێزە، ماركسیستەكان پتر لە ئاراستەی تێكدانی ئەم چەمكە تایبەتەدا بەڵگاندن دەكەن.
چەمكی شبئ تووشی مێژوویەكی درێژی تێكدانەكان، بووژانەوەكان و چاك‌كراوەكان بووە. ماركس لە پێشەكیی هەنگاوێك بۆ ڕەخنە لە ئابووریی سیاسی (1859)دا شبئ بە یەكێك لەو "خولانەی كە پێشكەوتنێك لە پێگەیشتنی ئابووریی كۆمەڵگادا پێك دەهێنێت" دەزانێت، لە حاڵێكدا كە ئێنگێلس لە سەرچاوەی بنەماڵە، خاوەندارێتیی تایبەتی و دەوڵەت (1884) ئاماژەی پێ‌ناكات. گرینگیی ئەم چەمكە لە دیبەیتی ماركسیستیدا لە ناوكۆیی خەباتە شۆڕشگێڕانەكانی ڕووسیادا سەرلەنوێ برەوی پەیدا كرد. ستراتیژە سیاسییە جۆراوجۆرەكان سەروكاریان لەگەڵ چەمكگەلی جۆربەجۆر لە خەسلەتی كۆمەڵگای ڕووسیا لە شێوەی فیۆداڵی، سەرمایەداری یان ئاسیاییدا بوو. ماركس و ئێنگێلس یەكەم جار لە ساڵی 1853دا ئاماژەیان بە ڕووسیا وەك [كۆمەڵگای] "نیمچە ئاسیایی" كرد، ئێنگێلس لە ئەنتی دۆرینگ (1877)دا چەمكی لاتەریكیی كۆمۆنی ڕووسیایان وەك كۆڵەكەیەك بۆ دیسپۆتیزمی ئاسیایی هێنایە بەرباسەوە. لە خولی 1877 تا 1882، ماركس كۆمەڵێك نامەی نووسی بۆ دەستەی نووسەرانی ئوتێ چێستڤێنی زاپیسكی ڕوو لە [ڤێرا] زاسۆلیچ نووسی و ئێنگێلس بۆچوونەكانی خۆی لە بابەت بونیادی كۆمەڵایەتیی ڕووسیا و ئەگەری شۆڕش، گەڵاڵەی گشتیی (outlining) بەدەستەوە دا. قسە لەسەر ئەوە بوو كە ئایا كۆمۆنی ڕووسی دەتوانێت بنچینەیەك بۆ سۆسیالیزم فەراهەم بكات یاخود ئەوەی كە لەمپەرێكە لەبەردەم پێشكەوتنی سیاسیدا.
ماركس و ئێنگێلس لەو باوەڕەدا بوون كە كۆمۆنی ڕووسی لەو شوێنەدا كە پێوەندییە بەرهەمهێنەرە سەرمایەدارییەكان لە دەڤەرە لادێێەكاندا قووڵ نەبۆتەوە دەتوانێت كۆمەڵەكەیەك بۆ سۆسیالیزم فەراهەم بكات. زێدەباری ئەمە، شۆڕش لە ڕووسیادا دەبێت هاوكات لەگەڵ شۆڕشگەلی كرێكاری لە ئەورووپادا ڕوو بدات. كێشەی ڕووسیا وەك كۆمەڵگایەكی "نیمچە ئاسیایی" بەردەوام دەورێكی بنەڕەتیی گێرا لەو موناقەشانەدا كە پێوەندیان بە ستراتیژی سۆسیالیستییەوە هەیە. پلێخانۆڤ بە ڕەتكردنەوەی ڕوانگەی یۆتۆپیایی پۆپۆلیستەكانەوە لە مێژووی ڕووسیادا، كۆمۆنی بە كۆڵەكەی موتڵەق/ڕەهاخوازیی (absolutism) ڕووسیایی زانی و هێرشی كردە سەر گەڵاڵە پێشنیاركراوەكانی پێوەندیدار بە نەتەوەی‌كردنەوەی عەرز وەك گەڕانەوەی شبئ و دیسپۆتیزمی ڕۆژهەڵاتی. ئەو دیبەیەت و موناقەشانەی كە سەبارەت بە كۆمەڵگای ئاسیایی ڕوویدا لە بابەت پرسی ڕوانگەی تاك‌هێڵ (unilinear) حەتمیەت‌باوەڕانە (deterministic) لە مێژوو بەرامبەر بە ڕوانگەگەلێكی چەند ئاراستەیی (multilinear). ڕاستیی شبئ لەو ڕووەوە بۆ بۆچوونگەلی چەند هێڵی دیاریكەر بوو كە ئەم واتایەی تیا شاردرابووەوە كە ماركسیزم دەربەست نییە بە شێمایەكی پێگەیشتنیی مێكانیكی كە بەو پێیە قۆناغە مێژووییەكان بەپێی یاسا پێویستەكان بەدوای یەكتردا دێن. شێمای تاك هێڵ_ كۆمۆنیزمی سەرەتایی، كۆیلەداری، فیۆدالیزم، سەرمایەداری و سۆیالیزم_ دوای ئەوە برەوی پەیدا كرد كە كۆنگرەی لێنینگراد لە 1931دا پێوەندی و ڕاستیی شبئ لە شیكاریی كۆمەڵگا ئاسیاییەكاندا ڕەت كردەوە. لایەنگریی ستالین لە ڕوانگەیەكی تاك هێڵ و مێكانیكی ئەم بڕیارەی پتەو و قایم دەكرد، واتای وەلانانی چەمكی شبئ ئەمە بوو كە كۆمەڵگا ئاسیاییەكان پاش ئەوە لە ژێر وتەزاگەلی كۆیلەداری یان فیۆدالیزمدا دەگونجێنرێت.
لە خولی پاش جەنگی سارددا، كتێبی دیسپۆتیزمی ڕۆژهەڵاتیی [كارل] ویتفۆگێل باسی كۆمەڵگای ئاسیایی هێنایە ئاراوە. بەپێی ئەزموون، ویتفۆگێل پەرژایەسەر لێكەوتەكانی بەڕێوەبەریی ناوەندیی ئاودێری (irrigation) بۆ بونیادی كۆمەڵایەتیی چین. ئیلهام و پاڵنەری تیۆریكی توێژینەوەی ویتفۆگێل لە ئابووریی ئاودێری (hydraulic economy)، لە كتێبەكەی ئابووری و كۆمەڵگای چیندا، سەرچاوەكەی دەگەڕایەوە سەر كەڵكوەرگرتن لە چەمكی "بروكراسیی پاتریمونیال" (patrimonial bureaucracy) لای وێبێر. بە ڕای ویتفۆگێل، چەمكی شبئ دوو پرسی بنچینەیی دەهێنێتە ئاراوە. یەكەم، ئەم چەمكە ئاماژەیە بە كۆی پرسی پێوەندیی نێوان مرۆڤ و سرووشت، توێژینەوەكەی لە بابەت "جوگرافیای كولتووری"ی ئەو شێوەبەندییە كۆمەڵایەتیانەی كە بەپێی خاوەندارێتیی گشتی كاروباری ئاودێرین، پرۆسە بنچینەییەكانی كاری بەرهەمهێنەرانە دەكاتە ئامانجی خۆی كە گرووپە مرۆییەكان لەگەڵ سرووشتدا گرێ دەدات. دووهەم، ئەم پرسە دەهێنێتە ئاراوە كە ئایا ئەگەری ئەوە هەیە كە كۆمەڵگایەكمان هەبێت كە تێیدا چینی سەردەست و باڵادەست كەرەسەكانی بەرهەمهێنانی بەدەستەوە نەبێت، بەڵكوو وەك چینێك بروكرات كۆنتڕۆڵی ئاپاراتووسی دەوڵەت و ئابووریی كردبێت. ویتفۆگێل پاشتر لە 1957دا كتێبی دیسپۆتیزمی ڕۆژهەڵاتیی وەك "توێژینەوەیەكی بەراوەردكارانە دەربارەی دەسەڵاتی ڕەها" بڵاو كردەوە، خاڵی پۆلێمیكی ئەم توێژینەوەیە ئەمە بوو كە ڕێبەریی كۆمۆنیستی پاش 1931 چەمكی شبئ ڕەت كردۆتەوە، چونكە ئایدیای ئەو چینە سەردەستەی كە ئامرازی كۆنتڕۆڵی كاروباری بەبێ خاوەندارێتیی سامانی تایبەتیی بەدەستە، دەلالەتە لە بەردەوامەتیی دەسەڵاتی سیاسی لە ڕووسیای تێزارییەوە بۆ ڕووسیای ستالینیستی. لەوێوە كە دەستەی پلەدار(officialdom)ی حیزبی لە جێگای بروكراسیی نەریتیدا دانیشتووە، دیسپۆتیزمی ئاسیایی پارێزراوە.
ڕەوتی ناسستالینی‌كردنەوە (de-Stalinization) خزمەتی بە بووژانەوەی هۆگری بۆ باسی شبئ لە دەیەی 1960دا كرد. بووبە هێزی بزوێنەری ماركسیزمی "بونیادگەرا"ی ئاڵتووسێر، شیكاریی شیوازەكانی بەرهەمهێنان وەك بەشێك لە خەغدكردنەوەی دووبارە لەسەر پێگەی زانستی ماتریالیزمی مێژوویی. ڕێسامەندییە وردەكانی یاساكانی كەڵەكەكردن لە شێوازە٤ بەرهەمهێنانە جیاوازەكان، جێگرەوەی ماركسیستیی ورد و هاوبەستی دژی تۆرەكانی مۆدێرن‌كردنەوە و پەرەسەندنی لە زانستە كۆمەڵایەتیە نەریتییەكانی مژدە دەدا. هۆگری بۆ شبئ لایەنێكی ئارستەیەكی گشتیتری لە ماركسیزم بۆ وەدیهێنانی چەمكگەلی وابەستەیی بوو بە مەبەستی دركی لێكەوتەكانی تەشەنەسەندنی سەرمایەداریی بۆ ناو ئابوورییە كەنارییەكان (peripheral economies). شبئ پتر وەك جێگرەوەیەك لە هەمبەر تیۆرەكانی قۆناغەكانی پەرەسەندنی تاك هێڵ كەڵكدار بووە. زێدەباری ئەمە، وەك جێگرەوەیەك بۆ كۆیلەداری و فیۆدالیزم، ئەم ئایدیای كە كۆمەڵگای ئاسیایی خاوەن تایبەتمەندیگەلێكی تایبەتە، خەسلەتی تایبەتی كۆمەڵگا ڕۆژهەڵاتییەكان بە فەرمی دەناسێت. بە پێچەوانەی ئەم ئیمتیازە بانگەشە بۆ كراوانە، چەمكەكانی كۆمەڵگای ئاسیایی و شبئ بەردەوام لێڵ دەمێننەوە. بەكار‌ینانی شیوازی بەرهەمهێنانی فیۆداڵی لەمەڕ ئاسیا و ئەفریقا زۆرجاران لەبەر ئەم هۆكارە ڕەخەی لێ‌گیراوە كە ئەم چەمكە لەوە لێڵترە بشێت ئاڵۆزییە ئەزموونیەكان و فرەچەشنیی كۆمەڵگاكانی ناو ئەم ناوچانەی تێكەڵ بكرێت. لە كرداردا، چەمكی "كۆمەڵگای ئاسیایی"ش هەر بەم شێوەیە لێڵ و بێ‌متمانە دەرچووە. بۆ وێنە، لە ویتفۆگێلدا كۆمەڵەیەكی جۆراوجۆری كۆمەڵگاكان كە لە ڕووی پەرەسەندن و ڕێكخراوەوە گەلێك فرەچەشنن_ ڕووسیای تێزاری، چینی خولی سۆنگ، میسری خولی مەملوكەكان، سپانیای خولی ئیسلامی، ئێران، هاوایی_ دەكەونە ژێر ناوی یەكەی "كۆمەڵگا ئاوییەكان" (hydraulic society)ەوە. هاوشێوەی ئەمە، ماركس زاراوەی "كۆمەڵگای ئاسیایی" بەكار دەهێنێت تاكوو نەك چین و هێند، بەڵكوو سپانیا، ڕۆژهەڵاتی ناڤین، جاڤا و ئەمریكای پێش كلۆمب وەسف و وێنا بكات. چەمكی شبئ بەكار هێنراوە تاكوو لە گۆترە تا ڕادەیەك هەموو ئەو كۆمەڵگایانە وەسف و وێنا بكەن كە بەپێی خاوەندارێتیی كۆیی و لادێ‌گەلێك خۆسەرن كە تێیدا پێوەندییەكانی بازاڕی سەرمایەداری بوونی نییە. ئەگەرچی ڕەخنەگەلێكی ئەزموونیی زۆر لە بەكارهێنانی چەمكی شبئ سەبارەت بە كۆمەڵگا تایبەتەكان گیراوە، شبئ نوقمە لە كۆمەڵێك گرفتی تیۆریكیشدا. بۆ نموونە، ئەستەمە بتوانین تێبگەین كە لادێ خۆسەرەكان چۆن دەتوانن لەگەڵ دەوڵەتێكی بە ناوەندی‌كراو و چڕەوەبوودا پێكبێن كە دەبێت دەسوەربداتە ئابووریی لادێوە. زێدەباری ئەمە، لێرەدا وا دەردەكەوێت هۆكاری تایبەتمەندییە كۆمەڵایەتییەكانی كۆمەڵگای ئاسیایی تەنیا كۆمەڵێك فاكتەری تەكنیكاڵ بێت كە ڕووبەڕووی ئاودێریی بەرینە تا پێوەندییە بەرهەمهێنەرەكان، تیۆری كۆمەڵگای ئاسیایی هەندێك پێش گریمانە لە بابەت حەتمەت‌گەرایی یان دێتێرمینیزمی تەكنیكاڵ پێویست دەكاتەوە كە لەگەڵ ماتریالیزمی مێژووییدا نایەتەوە كە بنەمای ئەو پێوەندییە بەرهەمهێنەرانەیە كە هێزە بەرهەمهێنەرەكان دیاری دەكات. لە كۆتاییدا، ڕوونكردنەوەی سەرچاوەی دەوڵەت لە كۆمەلگای ئاسیاییدا كێشەگەلێك زۆر دەهێنێتە ئاراوە. لە نەبوونی خەباتی چینایەتییدا، دەوڵەت یان دەبێت وەك لێكەوتەی زەبروزەنگ و باڵادەستی ڕوون بكرێتەوە یان بەپێی كاركردەكانی لە پێوەندیدا بە كارە گشتییەكانەوە.
لە ڕاستیدا، پرسی "كۆمەڵگای ئاسیایی" گەلێك لەوە قووڵترە لەوەی ئەم بابەتە تەكنیكاڵانە دەرەقەتی دێن و قەوەیان پێی دەشكێت. شبئ لە ماركسیزمدا خاوەن مانایەكی نەرێنی و مەنفییە، چونكە ئەركە تیۆریكەكەی نەك شیكاریی كۆمەڵگای ئاسیایی بەڵكوو ڕوونكردنەوەی پەیدابوونی سەرمایەداری لە ئەورووپا بووە لە چوارچێوەیەكی بەراوەرد كارانەدا. لەم ڕووەوە، كۆمەڵگای ئاسیایی وەك زنجیرەیەكی بۆشایی پێناسە كرا_ كەوتنی چینی مامناوەند، بزرێتیی شار، نەبوونی خاوەندارێتیی تایبەتی، كەوتنی دامەزراوەە بوورژواییەكان_ كە لێرەوە هۆكاریی بزۆزیی ئەورووپای ڕوون دەكردەوە. لێرەوە، ئامادەیی "كۆمەڵگای ئاسیایی" لە ماركسیزمدا سیمایەكی گوماناویی ڕۆژهەڵات‌ناسانەیە كە دەتوانین جێ پەنجەكەی بگەڕێنینەوە بۆ هێگل، مۆنتسكیۆ و هۆبز تا فەلسەفەی سیاسیی گریك. ماركسیزم، زۆرجار نەزانكارانە، زمانی گوتارە نەریتییەكانی لەمەڕ ئەو حاكمیەتە هەڵاوێردیانەی كە لە باسگەلی پێوەندیدار بە ڕەهاخوازیی ئەورووپی (European absolutism)دا هاتبوونە ئاراوە بە میرات وەرگرتووە. بەم پێیە، دەبێت "كۆمەڵگای ئاسیایی" بە توخمێكی میحوەری دابنێین لە نەریتێكی ڕۆژهەڵاتناسانەدا كە لە فەلسەفەی ڕۆژاوادا خاوەن نادەقبەستوویەكی بەرچاو، بەڵام زیاناوی بووە.
ئه‌م بابه‌ته 3353
جار خوێنراوه‌ته‌وه