پاراستنی
زمانی دایك ئەركە
كۆمار ڕەشی (جەعفەر)
مەهاتما گاندی: هەر مرۆڤێك كە زمان و ئەدەبیاتی خۆی نەزانێ
، مێژووی خۆشی نازانێ و ئەو كەسەی مێژووی خۆی نەزانێ داهاتوویەكی نابێ.
دووی ڕەشەممە یان 21ی فێوریە كۆمەڵێك خوێندكاری زانكۆكانی
شاری داكا كە دەبێتە ناوەندی بەنگلادێش و ئەوكات بەشێك بوو لە پاكستان بە رێكخستنی
چەندخۆپێشاندانی هێمنانە خوازی بە فەرمی ناسینی زمانی بەنگالی بوون كە دواتر ئەم
خۆپێشاندانانە تووندوتیژیشی لێكەوتەوە، بەم بۆنەوە یونسكۆ ئەو ڕۆژەی بە ناوی ڕۆژی
زمانی دایك ناوزەد كرد. هەر بە پێی ئاماری یونسكۆ و هەروەها لێكۆڵینەوەكان ئاماژەی
پێدەكەن كە شەش هەزارحەوسەت زمانی زیندوو لە جیهاندا بوونیان هەیە و لە پەنجا ساڵی
داهاتوودا نیوەی ئەم زمانانە هەرەشە و مەترسی لە ناوچوونیان لە سەرە كە
بەشێكی زۆر لەو زمانانە خەڵكانێكی زۆر قسەی پێ دەكەن،دەستپێشخەری یۆنسكۆ لە ساڵی
1999 بۆ ناودێركردنی 21ی فێوریە(دووی رەشەممە) وەكوو رۆژی زمانی دایك بە
جۆرێك بانگەواز یان كاردانەوەیەك بوو لە
ئاست ڕەووتی پەڕاوێزخراو یان لە ناوچوونی زمانی كەمایەتیەكان و زاراوە بچووك و
ناوچەییەكان و زمانی پەنابەران كە بەردەوام ئەم مەترسییە روو لە گەشەیە.
مانای زمانی دایك چییە؟
زمانی دایك بە یەكەمن زمان دەوترێ كە مناڵ دوای لە
دایكبوونی لە پەیوەند بە چوارچێوەی دەوروبەری خۆی فێری دەبێ. زمانی پەیوەندی نێوان
دایك و مناڵ و باوك و مناڵ و بنەماڵە لە گەڵ مناڵە. ئەو مناڵانەی كە لەو
بنەماڵانەی كە دوو زمان قسە دەكەن دێنە دوینا و هاوكات لە گەڵ هەر دوو زمانەكە
ئاشنا دەبن، دەبنە خاوەنی دوو زمانی دایك یان زمانی یەكەم و دووهەم، گرینگی
پێناسەی زمانی دایك بە جۆرێكە كە تاكەكەسبوون و پێناسە و شوناسی كلتوری خۆی لە پەیوەند بە زمانی دایكدا دەبینێتەوە.
زمان وەكوو پێناسەی تاك و كۆمەڵگا، ئامرازی پێوەندی نێوان
مرۆڤەكانە،بەشێكی زۆری نەتەوەكان بەو زمانەی كە هەیانە و قسەی پێ دەكەن
دەناسێرنەوە، بە واتایەكی تر كۆڵەكەی هەر نەتەوەیەك زمانی ئەو نەتەوەیە،لەم
وڵاتانەی كە بە شێوەی دێمۆكراتیك بەرێوە دەچن و فەرە نەتەوەن و خاوەنی چەند زمانی
جیاوازن، كە تێیاندا گرینگی تایبەت بە
زمان و زمانی دایك دەدرێت و زمانەكان
وەكوو بەشێكی گرینگ لە سەرمایەی كلتوری و شوناسی ئەم وڵاتانە دێنە ئەژمار. لە وڵاتی ئێران بە پەراوێزخستنی ڕۆژانە و
بەردەوامی بەشێكی زۆر لە زمان و زاراوە ناوچەییەكان، بە شێك لە مێژوو، بوون و مانا
و هێما، ئەدەبیات، مۆسیقا و نەریت و كلتوری خەڵكیش بەرەو لە ناچوون و بیر چوونەوە
دەچێ. وڵاتی ئێران بە هۆی فرە نەتەوەیی و
بوونی ژمارەیەكی بەچاوی زمان و زاراوەی خۆماڵی و ناوچەیی لە بەشە جیاجیاكانی
جوگرافییای خۆیدا لە بواری زماندا وەكوو وڵاتێكی زیان بەركەتوو جیهان دێتە ئەژمار.
هەر چەند لە وڵاتانی دێمۆكراتیك بوون چەند زمان لە وڵاتێكدا وەكوو تایبەتمەندیەكی
باش خاڵی بەهێز دێتە ئەژمار، بەڵام لە ئێرانی ژێر دەسەڵاتی ئیسلامیدا بە
پێچەوانەیە و زمانی نەتەوەكانی تری جگە لە فارس وەكوو مەترسی بۆ سەر ئاسایشی
نەتەوەیی دێتە ئەژمار و رۆژانە بە دەیان شێوازی جۆاوجۆر دەبیندرێ كە حەوڵ بۆ سرینەوەی زمانی نەتەوە ژێر
دەستەكانی وەكوو كورد، بەلووچ، تورك و ..... دەدرێت. حەتا بە پێی یاسای بنەرەتی
خۆیان كە دیاریان كردووە زمانی فەرمی ئێران فارسییە و بەڵام لە تەنیشت زمانی فەرمی
وڵات زمانەكانی تری ناو ئێران مافی كەڵك لێوەرگرتنیان هەیە، ئەویش تاكوو ئێستا
نەچۆتە بواری جێ بە جێ كردنەوە.
لە بابەت زمانی كوردییەوە كە بەشێك لەو خەڵكانەی كە باس
لەوە دەكەن كە زمانی كوردی بە هۆی ئەوەی كە خۆی خاوەنی چەندین زاراوەیە بۆیە
توانای ئەوەی نییە ببێت بە زمانێك كە لە بەشی پەروەردەو فێركاریدا كەڵكی لێ
وەربگیرێ یان ببێ بە زمانی فەرمی كوردستانی رۆژهەڵات. ئەوە قسە تەنیا بۆ دژایەتی
كردنی نەتەوە كورد و زمانی كوردییەو هیچ بنەكایەكی
نییە چوون زمانی كوردی وەكوو زمانێكی زیندوولە كوردستانی باشوور(هەرێمی كوردستان) بۆتە زمانی فەرمی و لە
زانكۆكان،خوێندگاكان، ئیدارە حوكمیەكان و كۆمەڵگاكەی كاری پێ دەكرێ ، بەڵام لە سێ
بەشەكەی دیكەی كوردستان زمانی كوردی هێشتا
لە ژێر قەڵاچۆ دایە، زمانی كوردی كە ڕازاوەتەوە بە كۆمەڵێك زاراوە، دەبێ بۆ پاراستنی حەوڵی جیدی بدرێ، دیارە
كوردستانی باشوور دەبێ كاری جیدی و بەرچاوتری بۆ بكات لە هەموو بوارەكاندا، كە بە دڵنیایی كاریگەی
باشی دەبێت لە سەر بەشكانی دیكەی كوردستانو زمانەكەمان دەتوانێ لەوە زیاتریش گەشە بكات و مەترسی لە ناوچووی لە سەر
برەوێتەوە و لەو سێ بەشەی دیكە كە لە ژێر
ستەمی دیكتاتۆریدایە دەبێ رێكاری باش رەچاو بكرێ و ئەركی پاراستنی زمانی كوردی
وەكوو زمانی دایكیمان دەكەوێتە سەر خودی خەڵكی خۆمان.
چوون دەبێ ئەوە باش بزانین دووژمنی ئێمە لە هەموو رێگایە كەڵك وەردەگرێ بۆ ئەوەی
بمانچەوسێنێتەوە بۆ نموونە لە سەروبەندی نیزیك بوونە لە 2ی ڕەشەممە و بە پێی ئەم
دەنگۆیانەی بڵاو بوونەتەوە وەزارەتی پەروەردەی كۆماری ئیسڵامی خەریكی تاوتوێی
بریارێكە كە گۆیا هەر مناڵێك لە سەرتای دەپێكی خوێندن واتا پۆلی یەكەم و لە كاتی ناونووس كردنی بۆ مەكتەب دەبێ سڵامەتی دەروونی
و ڕەوانی هەبێ و یەكێك لەو خاڵانەی كە
دەستنیشان كراوە دەری دەخات كە ئەو مناڵەسڵامەتی ڕەوانی دەروونی تەواوە ئەوەیە كە دەبێ زمانی فەرمی ئێران واتە فارسی باش بزانێ و لە
ئەگەری باش نەبوون و نەزانینی زمانی فارسی لە قوتابخانە ناوو نووس نەكرێ و
بنەماڵەكەی ئامادەی بكەن بۆ ساڵانی دواتر. وەها یاسایەك و بەكردەوە دەرهێنانی ئەم
یاسایە بوونی بەبریار زۆر مەترسی دارە و كاریگەری زۆر خرابی دەبێت لە سەر شووناس و
كلتور و نەریتی مناڵانی غەیرە فارس، لە
وڵاتی ئێران مناڵان لە تەمەنی حەوت ساڵان دەبێ بچێت بۆ مەكتەب، یانی شەش ساڵی
سەرەتای تەمەنی لە گەڵَ بنەماڵەكەی فێری زمانی یەكەم یان زمانی دایك دەبێت،بەڵام
لە وەها دۆخێكدا بۆ ئەوەی لە دەسپێكی چوون بۆ مەكتەب تووشی كێشە نبێ و لە مەكتەب
وەربگیرێ و ناوونووس بكرێ دەبێ ئەو شەش ساڵەی پێش مەكتەبیش فێری زمانی فارسی بێت،
بە پێی ئەوەی كە ئێران وڵاتێكی فەرە نەتەوەیە و ئەو بریارە بە روونی زمانی نەتەوە
غەیرە فارسەكان دەكاتە ئامانج. لە ئەگەری پەسەند كردنی وەها یاسایەك،
دەسەڵاتدارانی كۆماری ئیسلامی هەرچی زیاتر گەمارۆ دەخەنە سەر زمانی نەتەوە غەیرە فارسەكان
و خۆڵی دەكەوتێتە چاوی تەنەوەكانی وەكوو كورد و تورك و بەلوچ و ....
لە ئەگەری پەسەند بوونی وەها یاسایەك؟ بە بێ ئەوەی هیچ
تێچوویەكی بۆ كۆماری ئیسلامی هەبێ، بنەماڵەكان لە سەریان دەبێ بە ئەرك
مناڵەكانیان لە رێگەی پرۆگرام و فیلم
كارتۆن و و رێگەی جۆراوجۆری دیكە فێری زمانی فارسی بكەن بنەماڵەكان ئەگەر پێشیان
خۆش نەبێ مناڵەكەیان فێری زمانی فارسی بێ پێش چوونی بۆ مەكتەب، دوو خاڵیان لەبەر
دەم دایە، یان مناڵەكەیان لە مەكتەب بێ بەش دەبێ كە ئەوە ناكرێ و ئەستەمە یان بە
مەجبوری دەبێ حەوڵ بدەن زمانی فارسی فێر مناڵەكەیان بكەن پێش ئەوەی بچێ بۆ مەكتەب.
بۆیە بە شێوەی ئۆتۆمات لە باغچەی ساوایانش هیچ ئاسەوارێك لە زمانی غەیری فارسی
واتا( كوردی و توركی و بەلووچی و ....) نامێنێت. مناڵ نە لە ماڵ و نە لە باغچەی
ساوایان و نە مەكتەب لە گەڵ زمانی دایكی خۆی ئاشنا نابێت. بە پێی ئەوەی كە شارازایان باسی لێ دەكەن كە
زمانی دایك كاریگەری راستەوخۆ و بەرچاوی هەیە لە گەشە و متمانە بەخۆ بوون و ئاستی چوونەوە سەرەوەی پلەی زانستی و گەشی
مناڵ لە فێربووندا و هەروەها دوور خستنەوەی مناڵ لە فێر بوونی زمانی دایك بە
پێچەوانە كاریگەری خراپی دەبێت بۆیە ئەم یاسایە زیانی كورت ماوە و درێژماوەی زۆری
دەبێت.
ئه‌م بابه‌ته 892
جار خوێنراوه‌ته‌وه