موختار ئەحمەدی

مرۆڤی ئەم سەدەیە لەپاڵ گەشەو پێشکەوتنی تێکنۆلۆژی و داهێنانی ئامێرەکانی کۆمەڵکوژی وەک بومبی شیمیایی و ئەتۆمی هاوکاتیش تموحی بۆ داگیرکاری زیاتر بووە.

شەڕی داگیرکاری روسیا لە دژی ئۆکراین دەستی پێکردوەو سارنجی هەمو میدیاکانی لەسەر هۆکاری هەڵگیرسانی شەڕ، لێکەوتەو کاریگرییەکانی و لەئاکامدا بەرەو کوێ دەڕوات راڤەی جۆراوجۆری لەسار کراوە.

هێرش و داگیرکاری روسیە وەک هەمو داگیرکارییەکانی مێژوو بە بیانوگەلی جۆراوجۆر و بەڕواڵەت مەنتقی و درووست لەروانگەی هێرشبەر هاتوەتە ئاراوە.

وەک ئەفلاتون دەڵێت، سەرچاوەی هەمو داگیرکاری و دەستوەردانێک لەوڵاتانی دراوسێ و دوور لە تموح و زێدەخوازی کە ئەگەر خۆی دەربخات دەبێتە هۆکاری ستەم و تاوان لە دژی مرۆڤایەتی، هەروا شەڕەکانی یەکەم و دوهەمی جیهانی، شەڕی ناوچەی باڵکان دوای روخانی یەکێتی سۆڤییەت، شەڕی عێراق لە دژی ئێران و سەرهەڵدانی داعش بوونەهۆکاری کوشت و کوشتار و پێشێلکاریە هەمە ڕەهەندەکانی مافەکانی مرۆڤ.

ئەوەی ئەفلاتون زیاتر مەبەستیەو لە بۆچوونەکانی زانستی مارکسیزمیشدا خۆی دەنوێنێت لەپاڵ ململانێ سیاسیەکاندا بابەتی ئابووری کە تا ئەمڕۆیش یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی شەڕ و ناکۆکیە دەوڵەتی و نێودەوڵەتیەکانە یا بەواتایەک شەڕی سیاسی هاوکات شەڕی ئابووریشە.

لە دەوڵەت و سیستەمە فاشیستییەکان هەر لەکۆنەوە خۆ بە زل زانین و زێدەخوایی و پەرەدان بە دەسەڵات و بەرفراوانترکردنی ناوچەکانی حوکمڕانی بەکەڵک وەرگرتن لە ئایین و ئایدۆلۆژییە جیاوازەکان بۆ شەرعییەت دان بە داگیرکاری کەڵکی لێوەرگیراوە وەک ئەوەی پوتین لەرێگای قەشەو مەترانەکانی مۆسکۆوە ئەنجامی داو بانگەوازی ئەویان کرد کە ئەمە شەڕێکی ڕەوایە.

یا لەسەردەمی سەفەوی و عوسمانی دو ئیمپراتۆری شێعە و سوننە کە مەلاکان بانگخوازیان بۆ بەرحەق بوونی لایەنی خۆیان دەکرد.

بەقەولی مارکس دەوڵەتانی زلهێز بۆ شەرعییەت دان بە هێرش و داگیرکاری وڵاتانی بچووکتر لە خۆیان وەک مەترسیەک بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی خۆیان ناوزەتی دەکەن وەک ئەوەی پوتین بەرانبەر بە ئۆکراین بکاری دێنێت کە دەڵێت ئەمانە پاشماوەکانی نازیزن و دەبێ لەناو بچن لە لایەکی دیکەوە چەمکی ناسیۆنالیزمی رووسی دەکاتە ئامراز و باس لە دڵسۆزی و خەمخۆری بۆ نەتەوەی رووس بۆ شەرعیەت دان بەخۆی هاوشێوەی سەدام حسەین کە باسی لە نەتەوەی گەورەی عەرەب دەکرد بەکار دێنێت و تاکتیک و شێوەکاری دیکتاتۆرەکان چەندە وێکچوون و نزیکایەتیان هەیە.

مێژووی داگیرکارییەکان پێمان دەڵێت کە زۆر جار شەڕ بە زەرەری وڵاتی داگیرکەر شکاوەتۆ وەک چۆن یەکێتی سۆڤیەت لە 1980 هێرشی کردە سەر ئەفانستان و دە ساڵ دواتر بووە هۆکاری روخان و گۆڕانکاری گەورە لەناوچەکەو بە پێی نووسینی بەشێکی زۆر لە ڕاڤەکارانی سیاسی ئەوکات تێچووی ئاو شەڕانە هەم لەباری مرۆیی، ئابووری و سیاسی وایکرد کە یەکێتی سۆڤییەت بڕوخێت.

پوتین بەبیانوی پەرەگرتنی ناتۆ بەرەو رۆژهەڵات و سنوورەکانی لە لایەک و پیشان دانی خۆی لە ساڵانی رابردوودا وەک کەسایەتیەکی بەهێز لە رووی سیاسی و ستراتژیکەوە هەوڵ دەدات لە هەموو رێکارەکان بۆ جۆرێک زیندوو کردنەوەی یەکێتی سۆڤیەتی بابەتی مەیل و مۆدێلی خۆی و پێشتریش شەڕی چیچەن و کریمەی هر لەو پێناوەدا هێنایە ئاراوەو دەستوەردانی لە سووریە هەر لەپێناو ئەو ستراتێژەدا بوو.

لابردنی کۆسپەکان وەک نەیارانی سیاسی بەرێبەرایەتی ناوانلی و هەزاران جودابیری خۆی یا زیندان کرد یا ناچاری کردن وڵات بە جێ بهێڵن. ئەم رەوتە لە بۆچوون کە پۆتین خۆی ئەفسەری کا گ ب یە خەڵکانی نزیک لە بۆچونی خۆی و ئەفسەرانی سابێقی کا گ بێی لەدەوری خوی کردوەتۆ کەتا ئێستایشی لەگەڵ بێ ئەو تیمەن زاڵن بەسەر وڵاتی روسیەو بڕیاردەری یەکەمن.

هەروا هەموان دەزانن لە سەردەمی داگیرکردنی ئەفغاستان و شەڕی سارددا وڵاتانی رۆژاوا گروپە فەندەمێنتالەکانی ئیسلامی سیاسیان بەکارهێنا لە دژی یەکێتی سۆڤیەت و ئەلقاعێدە، تاڵبان و دواتر داعشی لێکەوتەوە پوتین بەخوێندنەوەی ئەو مێژووە بە چەک کردنی رەمازان قەدیرۆفی سەرۆکی چیچێن و بەکەڵک وەرگرتن لێیان لە دژی بەرژەوەندیەکانی رۆژاوا و ئێستایش شەڕی ئۆکراینیان پێ دەکات زیاتر لە دەهەزار هێزی تەیاری چیچەنی بە چەکی رووسی بەشداری لە شەڕی ئۆکراین دەکەن ئایا پوتین بەتەمای هەڵگیرسانی شەڕی ئایینیە؟

تا ئێستا دۆڕاوی شەڕ پوتینە بەم هۆکارانەی خوارەوە،لەرووی سیاسی، ئابووری و سەربازی روسیە خەساری پێ گەیشتووە. پوتین و دەوڵەتەکەی وەک روخسارێکی داگیرکەر لە جیهاندا ناسراوەو تا هاتووە لە کۆمەڵگای جیهانی تەریک کەوتوەتەوە ئۆکراینش وەجهێکی بەرگریکار و پارێزەری دیمۆکراسی لەجیهاندا خۆی نواند. دەرکردنی دیپلۆماتکاران و نوێنەری روسیە لە بەشێک لە وڵاتان، نەدانی ڤیزا بە شارۆمەندانی رووس، گەمارۆ ستنە سەر بەشێک لە بەرپرسانی رووسی، داخستنی ئاسمانی وڵاتان بەسەر گەشتە ئاسمانیەکانی رووسیە، بلۆکەکردنی بانکە روسیەکان، بڕینی پێوەندی بانکی ناوەندی مۆسکۆ لەگەڵ سیستەمی بانکی جیهانی کە ساڵانانە زیاتر لە 800میلیارد دۆلار لەم رێگاوە ئازوگوێزی پێ دەکرا بێبەش دەبێت لەو خزمەتگوزاریە نیودەوڵەتیە.

دابەزین نرخی روبلی رووسی بە رێژەی 30٪. وەستانی هەمو کێبڕکێ وەرزشیە نیونەتەوەییەکان، لە رووی سەربازیەوە ئەوەی کە پوتین چاوەڕێی نەدەکرد و پێی وا بوو لە 24کاتژمێردا کێیەف داگیر دەکات پێی نەکراو لە بەرانبەر خۆڕاگری و بەرگریەکی بێ وێنەی ئۆکراینیەکان بوویەوە.

پوتین هیوای بە هێزی زرێپۆش و هەوایی وڵاتەکەی بەستبوو کە تا ئێستا دەیان فڕۆکەو هەلیکۆپتێر و زیاتر لە هەزار تانکی رووسی تێک شکێندراوون و زیاتر لە سێ هەزار کەس لە سوپاکەی کوژراوون ئەگەر تا کۆتایی مانگی مارس واتە سێ حەوتووی دیکە درێژە بکێشێ و ئۆکراینیەکان بەرگری بکەن هەوا گەرم بێت و زەوی لەو سەهۆڵبەادانە رزگاری بێ ئەوە هێزی زرێپۆشی رووسی تووشی باتڵاقێکی دیکە لە هاوشێوەی ئەفغانستان دەبێ کە رزگاربوونی بە پێی چاوەڕوانیەکانی پوتین مەحاڵە و زۆر زەحمەتە.

لە لایەکی دیکەیشەوە دابەش بوونی رووسیە بە دوبەشی شەڕخواز و دژە شەڕ یەک لەو لێکەوتانەیە کە پوتین قازانجی تێدا ناکاو کاریگەری نەرێنی لەسەر حیزب و دوڵەتی ئێستای مۆسکۆ دەبێت.

ئەوەی شیمانە دەکرێ بەو پێناسەوە کە کردمان پوتین بە بێ دەسکەوت ناگەڕێتەوە دواوە. لەوانەیە لەژێر فشارە ئابووری، سیاسی و سەربازیەکان بە دان پێدانانی کێیەف بە سەربەخۆیی دو بەشی جوداخوازی رۆژهەڵاتی ئۆکراین وەک دو بەشی سەربەحۆی نزیک لە رووسیە و یا لکانی بە رووسیەوە کۆتایی بەم شەڕە بێنێت.

کۆماری ئیسلامی شەڕی ئۆکراین.

هێرشی مۆسکۆ بۆ سەر کییەف جەمسەر بەندیە جیهانیەکانی زیاتر ئاشکرا کرد و روسیەو چین وەک دو جەمسەری بەهێز بەڵام ئەمجارە جیاواز بۆ رووسیە چون لە سەردەمی خورۆشچۆف روسیە هێزی سەرەکی بوو چین هێزی دوهەم بەڵام ئێستا روسیەی پوتین جەمسەری دوهەمە کە هەمو وزەو توانای خۆیشی لە هێزی سەربازی و ئەتۆمیدا دەبینێتەوە چوون ئابووری لاوازی رووسیە کە هاوسانە؟لەگەڵ ئابووری تەگزاسی ئامریکا بەرگەی ئەو گەمارۆ گورچکبڕەی رۆژاوا ناگرێت.

ئێران و سوریەیش وەک دو یاری غاری پوتین بەڵام ئێران بڕێک بە پارێزتر لە سووریە خۆیان لەم جەمسەرەدا دەبینێتۆ. کۆمەڵگای ئێرانیش وەک رووسیە بەرەو دابەش بوون رۆشتووەو دوبەرەی پاڵپشتیکاری حکومەتی و بەری دژە شەڕی لێکەوتوەتەوە.

سەفەری ئیبراهیم رەئیسی مانگێ پێش هەڵگیرسانی شەڕ بۆ بەیعەت دان بە پوتین نەبوو؟ رژیم لەم سەروبەندەدا لە هەوڵی لابردی سزاکانە لە سەرخۆی و کردنەوەی دەرگای کۆمپانیا نەوتییەکانی جیهانە تا ئەوەی بڕێک ئابووری داروخاوی خۆی بخاتەوە سەرپێ.

شەوی پێش هێرش بۆ سەر ئۆکراین باقری کەنی سەرۆکی تیمی دانوستانکاری ئێران بەسەردانێکی بەپەلە دێتەوە تاران و پاش گەڕانەوەی بۆ ڤییەن چەندین پێشنیاری نوێی سەبارەت بە رێککەوتن بە وڵاتانی 5+1دا کە یەک لەوانە لابردنی سپای پاسداران لەناو لیستی تێرۆریزمی نێودەوڵەتیە و تەنانەت ئەوکەسانەیش کە دەستیان هەبووە لە تیرۆریزمی جیهانی وەک موحسن رەزایی و حسەین خەتیب.

لەماوەی دو مانگی رابردوودا چەندکەس لە تیمی دانوستانکاری واشنگتۆن لە وتووێژاکانی ڤییەن دەستیان لە کارکردن لەگەڵ رابێرت مالی هەڵگرت و ناڕازی بوون بەو باج و ئەمتیازانەی کە مالی بە ئێرانی دەدا.

خاڵێکی جێگای سەرنج کە میدیاکان باسی لێوەناکەن ئەوەیە کە رەشنووسی بەرجام لە کۆتایی نیوەی یەکەمی ساڵی 2014رابێرت مالی نووسی کە ئێستا سەرۆکی هەیئەتی دانوستانکاری ئامریکایە لە ڤییەن کە پێی باشە بەهەر نرخ و تێچوویەک بووە بەرجام زیندو بکاتەوە.

لێرەدا پرسیار ئەوەیە ئایا باقری کەنی بەپێشنیاری رووسەکان ئەو زێدەخوازیانەی نەهێناوەتە گۆڕێ؟ پێم وایە هەرچەشنە رێککەوتنێک لەگەڵ تاران کاتیەو درێژماوە نابێت چوون کێشەی ئێران رو بە دەرەوە تەنیا بە گۆڕینی دەسەڵات و نەمانی ئەو بنەما فیکریە جارەسەر دەبێت.

لەم سەروبەندەدا دەبێ لە دو ڕوانگەوە سەیری هەڵوێستی رووسیە لەسەر رێککەوتنی بەرجام بخەینە روو.

یەکەم ئەگەر بەرجام بێتەوە و ئێران بتوانێ گاز و نەوتی خۆی بفرۆشێ بەئوروپا و بێتە جێگرەوەی گازپرۆم و نەوتی رووسی بە قازانجی رووسیە نابێت و لەوانەیە رووسیەیش تا چارەنووسی شەر لە کورت ماوەدا کە بە کوێ دەگات بەرجام بخەنە دواوە. ئەگەر شەڕو گەمارۆکان درێژەی بێت مۆسکۆ پێویستی بە حەوش خەڵوەتێک هەیە بۆ دەوردانەوەی گەمارۆکان کە ئێرانی ئەم سەردەمە دەتوانێ ئەو بۆشاییە بۆ مۆسکۆ پڕ بکاتەوە. لەئەگەری کۆتایی شەڕ جەمسەربەندیەکان زیاتر لە پراتیکدا خۆیان دەنوێنن و شەڕیکی سارد لەنێوان جەمسەری روژاواو رۆژهەڵات بەردەوام دەبێ. بەڵام کۆتایی شەڕ لەنێو دەوڵەتان و نەتەوە جیاوازەکان زەمانێک کۆتایی پێ دێت کە مافی هەمو نەتەوەو پێکهاتە جیاوازەکان بە پێی پڕەنسیپە ناسراوە جیهانییەکان و جاڕنامەکانی مافەکانی مرۆڤ ڕەچاو بکرێ و هەمووان شارۆمەندی پلە یەکی وڵاتی خۆیان بن.

یەسان سەیر بکرێن و دووری بکرێت لەهەرچەشنە دەمارگرژیەک بە پێناسەی شۆڤێنیستی، ناسیۆنالیستی یا هەرچەشنە ئایدۆلۆژیەکی دگمایی و چەقبەستوو کە خوڵقێنەری زۆرێک لەشەڕە خوێناوییەکانی مێژوو بووە.

ئه‌م بابه‌ته 348 جار خوێنراوه‌ته‌وه‌‌