ئەنوەر شەیخ
و: هاوڕێ یوسفی
لە باسی تیۆرەكانی قەیراندا، دەبێت جیاكاری بكەین لە نێوان قەیرانە گشتییەكان، كە پابەندە بە لەبەریەك هەڵوەشانەوەی بەرینی پێوەندیە ئابووری و سیاسییەكانی بەرهەمهێنانەوە، لەگەڵ قەیرانە پاژەكی و خولە بازرگانییەكان، كە تایبەتمەندیی باوی مێژووی سەرمایەدارییە. لە بەرهەمهێنانی سەرمایەداریدا ئارەزووی تاكی بۆ قازانج بەشێوەیەكی بازنەیی لەگەڵ پێشویستیی بابەتیی دابەشكردنی كاری كۆمەڵایەتیدا بەریەك دەكەون. قەیرانە پاژەكییەكان و خولە بازرگانییەكان تەنیا مێتۆدی جەوهەریی سیستمن بۆ یەكخستەنەوەی ئەم دووانە. ئەوكاتەی سیستم تەندرووستە، بەخێرایی بە بشێوییە جەوهەریەكانی چاك دەبێتەوە. بەڵام بەهەر ڕادەیەك ناتەندرووستتر بێت، خولی چاكبوونەوەكەی درێژتر دەبێتەوە، خلەكانی چاكبوونەوەی كەمخوێنتر دەبێتەوە و ئەگەری چوونی بۆناو قۆناغی دوور و درێژی دابەزین زیاتر دەبێت. بۆنموونە، لە وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا، گەرچی لەدرێژەی 150 ساڵ لە 1834 تاكو ئەوڕۆ سی و پێنج خولی ئابووری و قەیران بوونی هەبووە، تەنیا دوانیان_ دابەزینە گەورەكانی 1873 تا 1893 و 1929 تا 1941_ بە قەیرانی گشتی دادەنرێن. ئەو پرسیارەی كە هەنووكە ڕووبەڕووی جیهانی سەرمایەداری بۆتەوە ئەمەیە كە ئایا دابەزینی گەورەی دەیەی 1980یش ڕۆژێك لە ڕۆژان بە لیستەكە زیاد دەبێت یان نا (مێندێل 1972، برێنز 1969).
ماركس بۆ شیكردنەوەی سیستمی سەرمایەداری بەردەوام ئاماژە بە "یاساكانی جووڵە"ەكەی دەكات. بۆنموونە، ئەو قسە لە ئاراستەی ئاستی داگەڕانی قازانج دەكات، بەڵام هاوكات ئاراستە بەتاڵكەرە جۆراوجۆرەكان بەدەستەوە دەدات كە "بەدواهاتەكان و كاریگەرییەكانی یاسای گشتی ڕەت دەكەنەوە." بەم چەشنە، ئەم پرسیارە دێتەئاراوە: چلۆن لە ئاراستە و دژە ئاراستە، "یاسا" سەرهەڵدەدات؟ بۆ وڵامدانەوەی ئەمە دوو شێوەی بنەڕەتی بوونی هەیە، ئەگەرێك ئەوەیە كە ئاراستە جۆراوجۆرەكان وەك كۆمەڵێك كاروبار وێنابكەین كە لەسەر بنەمایەكی یەكسان كاردەكەن و دەجووڵێن. سەرمایەداریی دەبێتە هۆكاری پەیدابوونی كۆمەڵێك ئاراستەی لێكدژ و ئەوكات هاوسەنگیی هێزە ئامادەكان لە "حەقە جێگەیەك"ی مێژوویی تایبەتدا دوا هێڵی سیستم دیاریدەكات. لەم ڕوانگەیەدا، وادەردەكەوێت كە رێفۆرمی بنچینەیی و دەستێوەردانی دەولەتی خاوەن هەندێك ئەگەری شاراوەی گەورەن، چونكە لە بارودۆخی لەباردا دەتوانن هاوسەنگییەكە بشێوێنن و لەم ڕوووەوە بەڕاستی دەرەنجامەكەی تەنزیم بكەن. ئەم ڕوانگە گشتیە، هەروەك دەیبینین، بنەمای نوێترین تیۆرەكانی قەیرانی ماركسیستی پێكدەهێنێت و خاوەن چەمكگەلێكی پاڵەكیی سیاسیی گرینگە.
لەلایەكی دیكەوە، ماركس بۆچوونێكی كەم تا زۆر جیاوازی سەبارەت بەم بابەتە هەبووە. بۆ ئەو، زۆر گرینگە كە لەنێوان ئاراستەی زاڵ و ئاراستە نەرمكرەوە خوارینەكان جیاوزی دابنێین، چونكە ئەم دووهەمەیان لە كۆمەڵێك سنووردا كاردەكات كە بوار بۆ یەكەمیان خۆش دەكات. لەوێوە كە ئاراستە زاڵەكان سەرچاوەكەیان لە سرووشتی سیستم خۆیەوە وەردەگرن و خێراییەكی بەهێزی پێدەدەن، ئاراستە خوارینەكان بەشێوەیەكی كاریگەر لە سنوورە بزۆزەكاندا دەجووڵێن و بەمانایەك بۆ هێڵێكی دیاریكراو ئاراستە دەكرێن. (لەم سنوورانەدا ئاراستە خوارینەكان دەتوانن بەباشی تەنیا وەك كۆمەڵێك ئاراستەی مڵملانێكەر لەسەر بنەمایەكی یەكسان كاربكەن و بجووڵێن.) لەم ڕوانگەوە، ئەو رێفۆرمە بونیادییانە، دەستێوەردانی دەوڵەتی و تەنانەت ئەو خەباتە چینایەتیانەی كە سرووشتی بنچینەیی سیستم وەك خۆی دەهێڵنەوە خاوەن كۆمەڵێك ئەگەری سنووردارن، ڕێك لەوڕووەوە كە بە خوارینەبوونی لەپەیوەندیدابە بزۆزیی جەوهەریی سیستمەوە كارەكەیان كۆتایی پێدێت.
هەنووكە دەتوانین دوو تیپی گەورەی تیۆرەكانی قەیران، بەپێی دوو بۆچوونی مێتۆدۆدلۆژیكی جیاواز بۆ مێژووی سەرمایەداری بناسینەوە: تیۆری ئەگەر، كە بەپێی چەمكی یاسا وەك بەرەنجامی ئاراستە پێكناكۆكەكانە كە تیایدا قەیرانە گشتیەكان ڕوودەدەن ئەگەر و ئەوكاتەی بەردەوامەتیەكیی دیاریكراوی نێوان فاكتەرە مێژووییەكان دەستەبەر ببێت و تیۆرەكانی حەتمەیەت/ پێویستی كە بەپێی چەمكی یاسا وەك مەزهەری ئاراستەی زاڵی جەوهەرییە كە ئاراستە نەرمكرەوەكان ملكەچ دەكات و تیایدا ڕوودانی بازنەیی قەیرانە گشتییەكان ناچارەكی و حەتمیە (گەرچی، هەڵبەت، فۆرمی تایبەت و زەمەنداری لەناو سنوورەكان، فاكتەرە مێژوویی و ناونشینەكان دیاریی دەكەن). دەردەكەوێت كە تیۆرە ماركسیستییە نوێكان لەمەڕ قەیران دەرخەری ئەم دوو بۆچوونەیە.
تیۆرەكانی قەیران
لێرەدا دەتوانین دوو گرووپی گەورە دیاری بكەین: تیۆرەكانی كەم مەسرەفی/ دابەزین، و تیۆری بچووكبوونەوەی حەقدەست.
ئا) تیۆرەكانی كەم مەسرەفی/ دابەزین (Underconsumption/ Stagnation Theories)
لە كۆمەڵگا سەرمایەدارییەكاندا بەهای پارەیی بەرهەمێكی تایبەت یەكسانە لەگەڵ كۆی ئەو حەقدەستەانەی كە بە كرێكاران دەدرێت لەگەڵ ئەو قازانجانەی كە دەبێتە هی سەرمایەداران. لەوێوە كە بە كرێكاران كەمتر لە بەهای كۆی بەرهەمە ڕووتەكە حەقدەست دەدرێت، مەسرەفی كرێكاران هیچكات بەشی كڕێنەكەی ناكات: مەسرەفی كرێكاران "درزی داواكاری" درووست دەكات و بەهەر ڕادەیەك كە پشكی قازانجەكان لەبەراوەرد لەگەڵ حەقدەستەكان لە زێدەباییدا زیاتر بێت، ئەم درزەی داواكاریە زیاتر دەبێت. هەڵبەت سەرمایەداران بەشێكی قازانجەكانیان مەسرەف دەكەن و ئەمە یارمەتیی پڕكردنەوەی بڕێكی ئەم درزە دەكات. سەرباری ئەمە، بەشە سەرەكیی داهاتەكەن كۆدەبێتەوە، مەسرەف ناكڕێت و بەشێوەیەكی كەینزی ئەم [بڕە] كۆكراوە بە "لێوڕێژ" (leakage)ێك لە داواكاری دادەنرێن كە دوا بنەماكەی وەك پێشوو لەسەر داهات و مەسرەفی سنوورداری جەماوەرەكان دەوەستێت. ئەگەر ئەم بەشەی درزی داواكاری كە ڕووی لە [بڕی] كۆكراوەی سەرمایەدارانە پڕ نەبێتەوە بەشێكی بەرهەمەكە نافرۆشرێت یان لانیكەم بە نرخگەلێكی ئاسایی نافرۆشرێت، بەچەشنێك كە كۆی سیستمەكە تووشی بچووكبوونەوە دەبێت تاكو قازانجەكان ئەوەندە دادەبەزێت كە سەرمایەداران ناچاردەبن كۆی داهاتەكەیان مەسرەف بكەن_ ئەوكات چیتر هیچ سەرمایەگوزارییەكی ڕووت (بێگەرد) و هەروەها هیچ گەشەیەك لەئارادا نابێت. لێرەوە، دەگوترێت كە لۆژیكی ناوەكیی ئابووریی سەرمایەداری بەرەو دابەزین دەیتلێنێت.
هەڵبەت درزی داواكاری نەك بەتەنیا مەسرەف بەڵكو هەروەها داواكاریی سەرمایەگوزاری (داواكاری بۆ كارخانەكان و كەرەستەكان)یش ناتوانن پڕی بكاتەوە. بەهەر ڕادەیەك كە ئەم داواكارییە زیاتربێت، بەهەر ڕادەیەك ئاستی بەرهەمهێنان و [هەلی] كار لە سیستمەدا لەهەموو كاتەكاندا زیاتربێت، خێراتریش گەشە دەكات. بەم پێیە، لەكۆتاییدا، دوا جووڵەی سیستم بەپێی كردار و پرچەكرداری نێوان ئاراستەی ڕووەو دابەزین، كە بەهۆی پلانەكانی [بڕی] كۆكراوەی سەرمایەدارەكان سەرهەڵدەدات و ئاراستەی نەرمكەرەوە ڕووی لە پەرەسەندن و گەشەیە، كە بەهۆی پلانەكانی سەرمایەگوزاری سەرهەڵدەدەن. سەرمایەداران [بڕە پارەكەیان] كۆدەكەنەوە چونكە وەك سەرمایەدارانی تاك دەبێت هەوڵبدەن گەشەبكەن بۆئەوەی بژین و بمسەرمایەدارانی تاك دەبێت هەوڵبدەن گەشەبكەن بۆئەوەی بژین و بمێننەوە. بەڵام تەنیا ئەوكاتە دەتوانن سەرمایەگوزاری بكەن كە ئەگەرە بابەتییەكان بوونیان هەبێت و ئەمە وەك خۆی پابەندە بە دوو فاكتۆرەوە. ئەگەر وردتر قسە بكەین، بنچینەی بازرگانی و موعامەلە ئەوكاتە سازدەبێت كە باڵادەستیی وڵاتێكی سەرمایەداری تایبەت (بریتانیا لە سەدەی نۆزدەهەم و وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە سەدەی بیستەمدا) ئەو ئەگەرەی پێدەدات كە سەقامگیریی سیاسی و ئابووریی نێونەتەوەیی ڕێكبخات و پتەوی بكات. [بڕیار و] پاڵنەری سەرمایەگوازاریی بەربڵاو ئەوكاتە دەستەبەر دەبێت كە كۆمەڵێك بەرهەمی زۆر و نوێ، بازاڕە نوێكان، تەكنۆلۆژیا نوێكان پاكیان هاوتەریب دەبنەوە. ئەوكاتەی كە بنچینە و پاڵنەر دەكەونە ژیانێكی هاوبەشەوە، فاكتەرە بەرینخوازانەكان باڵادەست دەبن. لەلایەكی دیكەوە، هەربەو شێوەی كە پاڵنەر دەگاتە كۆتایی و ڕكابەریی نێوان_ سەرمایەداریی دەسبەجێ بنچینەكە سست دەكات، لەخاڵێكدا، فاكتەرە ناكۆكەكانی خۆی سەردەخەن و دابەزین دەبێتە فەرمانی ڕۆژ_ هەڵبەت تائەوەی كە نەزمێكی هێژێمۆنیكی نوێ (كە ڕەنگە لەڕێگەی جەنگی جیهانییەوە سازدەبێت) و تەقینەوەیەكی نوێی كەشەكان، دەیسان سەردەمێكی دیكەی گەشە دەستپێدەكات.
هیچكام لەمانە لە بنەوەڕا پرسی دەسەڵاتی پاوانكراو ناگۆڕێت. دەگوترێت كە لە سەرمایەداریی مۆدێرندا هەندێك دامەزراوەی بەهێز بەسەر پیشەسازییدا باڵادەستن و بە سنوورداركردنەوەی بەرەنجام و زیادكردنی نرخەكان دەتوانن داهات لە بەرژەوەندی خۆیان و بە بەهای كرێكاران و دامەزراوە سەرمایەدارییە بچووكترەكان سەرلەنوێ دابەشبكەنەوە. لەوێوە كە سەرمایەدارانی گەورەتر ڕێژەیەكی زیاتری داهات كۆدەكەنەوە، كۆی كۆكراوەكان زیاددەكات؛ لەلایەكی دیكەوە، بەمەبەستی بەرزڕاگرتنی نرخەكان و قازانجەكان، دامەزراوە گەورەترەكان پانایی سەرمایەگوزاری لە پیشەسازییەكانی خۆیاندا سنووردار دەكەنەوە و لێرەوە دەربازگەكانی سەرمایەگوزاریی بەردەست سنووردار دەكەنەوە. مۆنۆپۆلییەكان، لەڕێگەی قووڵكردنەوەی درزی داواكاری و هاوكات لاوازكردنی دەرفەتەكانی سەرمایەگوزاری، لەڕوور تیۆریكەوە، كردارانە دابەزین حەتمی و ناچارەكی دەكەنەوە. هەڵبەت، لە كرداردا، "سەرمایەداریی مۆنۆپۆلی"ی پاش جەنگ تا ئەم دواییانە "گەشەیەكی بەردەوامی هەبووە... لەزۆر بابەتدا لەهەرشتێكی مێژووی پێشووی خۆیدا تێپەڕێوە" (سویزی). بەم جۆرە، جارێكی دیكە، نەبوونی دابەزین لەبەر ئامادەیی فاكتۆرە نەرمكەرەوە بەهێزە ناباوەكان ڕوودەكرێتەوە: باڵادەستیی پاش جەنگی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، كۆمەڵێك بەرهەمی نوێ و جۆرەكانی تەكنۆلۆژیا و تێچووە سەربازییەكان.
لە وەها چوارچێوەیەكدا، ڕوونە كە هەرچەشنە دەستێوەردانێكی ئابووری كە فاكتۆریی بەرینخوازانە پشتیوان و ئاراستە بكات دەتوانێت لەبنەمادا زاڵبێت بەسەر هەڕەشەی دابەزیندا. بۆنموونە، ئابووریی كەینزی باشنگەشەی ئەوەدەكات كە دەوڵەت، چ لەڕێگەی تێچووەكانی خۆیەوە و چ لەڕێگەی دنەدانی تێچووە تایبەتەكانەوە، دەتوانێت دەستی بە ڕووبەرە كۆمەڵایەتیە دڵخوازەكانی بەرەنجام و كار ڕابگات و بەم جۆرە، لە دوا شیكردنەوەدا یاساكانی جووڵەی ئابووریی سەرمایەداری دیاری بكات. كەم مەسرەفیگەراكان ئەم ئەگەرە ڕەت ناكەنەوە. ئەوان تەنیا بانگەشەی ئەوە دەكەن كە ئەم كارە هەنووكە نەكردەیە، چونكە لایەنی جیاكەرەوەی سەرمایەداریی مۆدێرن مۆنۆپۆلە نەك ڕكابەری: مۆنۆپۆلی ئارستەی سەرمایەداریی بەرەو دابەزین دەتلێنێت؛ ئەوكاتەی كە ئەم دابەزینە دەستپێدەكات دەوڵەت بە دنەدانی داواكاریی گشتی ڕووبەڕووی دەبێتەوە، بەڵام پاشان مۆنۆپۆلكاران لەبریی بەرینكردنەوەی بەرهەمهێنان و كار (وەك دامەزراوە ڕكابەرییەكان)، دژكردەوەیان دەبێت بەرامبەر زیادكردنی نرخەكان. بەم چەشنە، بنبەستی نێوان دەسەڵاتی دەوڵەتی و دەسەڵاتی مۆنۆپۆلیی دابەزین لەگەڵ هەڵاوسانی لێدەكەوێتەوە: "دابەزینی هەڵاوسانی" (سویزی، هارمەن 1980، شەیخ 1978). ئەگەر دەوڵەت لە ململانێی بكشێتەوە و دەسپێوەبگرێت، ئەوكات لەگەڵ دابەزیندا ڕووبەڕووین. لەم ڕوانگەوە، پەیدابوونی قەیران، لەبەر بێ ئارەزوویی دەوڵەت بە پەرژانەسەر مۆنۆپۆلییەكان، لەبنەڕەتدا ڕووداوێكی سیاسییە. تیۆری كەینزی بەنگەشەی ئەوەدەكات كە دەوڵەت توانای ئابووریی بەڕێوەبردنی سیستمی سەرمایەداریی هەیە و هەركە ئەم پێشەكییە قبووڵ بكرێت، هەم بوونی قەیران و هەم چاكبوونەوە [و دەربازبوون لە] قەیران كۆمەڵێك پرسن پەیوەندیدارن بە ئامانجە سیاسییەكانەوە كە ئەم توانایە لەو ئاراستەیەدا كەڵكی لێوەردەگرێت. بەم چەشنە، كەرەكە ئەنجامەكەی ئەمەیە كە بەرنامەی سیاسیی سنوورداركردنەوەی مۆنۆپۆلییەكان لەڕێگەی كۆنتڕۆڵی نرخەكانەوە، دانانی یاساكان و پلاندانی ئابووریی بەهێزی پشتەوەی هەڵاوسان تێكدەشكێنێت و هاوكات تێچووە گەشەكەرەكانی خۆشگوزەرانیی كۆمەڵایەتی و تەنانەت حەقدەستە زۆرەكان نەك چینی كرێكاری والێكرد بەڵكو (بە كەم‌كردنەوەی درزی داواكاری) لە قازانجی كۆی سیستمی سەرمایەدارییش دەبێت. بەم پێیە، ناكۆكییە ئابوورییەكانی سیستمی سەرمایەداری دەتوانین لە چوارچێوەی پانتای سیاسی لاببرێت و چارەسەر بكرێت، بەو مەرجەی بتوانین گوشاری پێویست بهێنرێت تاكو كەریگەریی هەبێت لەسەر دەوڵەت.
سویزی ووشیارانە خۆی لە ئەنجامگیرییە سیاسییە شاراوەكانی بەڵگاندنەكەی دەبوێرێت، هەرچەند كە هۆشداری دەدات كە سەرمایەداران بۆخۆیان دەتوانن شێوازگەلێكی نوێ بۆ ئیدارەدانی سیستم بدۆزنەوە (1979، مۆنتلی ڕێڤیو، خولی 31، ژمارەی 3 ل 12 تا 13). بەڵام ئەوانیدی زۆر كەمتر توودار و قایمكن. (بۆنموونە بڕواننە هەرینگتۆن 1972، چ 12 و 1979، ل 29، ژمارە جۆراوجۆرەكانی بڵاڤۆكی Dollars and Senses بەتایبەت ئۆكتۆبەری 1979 و ژووییە_ ئووتی 1981 و گۆردۆن و ئەوانی دیكە 1982 ل 589 تا 591).
با) تیۆری وێكهاتنەوەی حەقدەست (Wage Squeeze Theories)
تیۆرەكانی بچووكبوونەوە حەقدەست تێدەكۆشن قەیرانە گشتییەكان گرێبدەن بە داگەڕانی بەردوامی ئاستی قازانجەوە. دەسپێك، ناسینی ئەمەیە كە _ لە باری یەكساندا_ ئەوكاتەی كە حەقدەستە ڕاستەقینەكان زیاد دەكەن یاخود ماوە یان توندیی ڕۆژكار كەمدەبێتەوە، ئاستی هێزەكیی قازانج كەم دەبێتەوە. بە دەربڕێنێكی ماركسیستی_ لە باری یەكساندا_ داگەڕانی ئاستی زێدەبایی داگەڕاو دەخولقێنێت لە ئاستی گشتیی قازانجدا. سەرباری هەموو ئەمانە، ئەمە بەومانایە كە بڵێین زیادبوونێك لە حەقدەستە ڕاستەقینەكاندا (كە لەڕووی ماوە و توندیی كارەوە تەنزیم دەكرێت) ئاستی قازانج بەپێی ڕەوتەكەی دادەبەزێنێت. ئەگەر ئاستی قازانج جیا لەم ڕەوتە ڕوولە داگەڕان بكات، ئەوكات زیادبوونی حەقدەستە ڕاستەقینەكان (تەنزیم‌كراو) تەنیا داگەڕانی پێشوختی ئاستی قازانج تن دەكاتەوە. هەربەو جۆرەی كە لە بەشی دواییدا دەبینین، ئەمە بەڵگاندنەكەی ماركسە. بەڵام گەر ئاستی قازانج بەشێوازێكی دیكە ڕوولە زیادبوون بكات، ئەوكات تەنیا زیادبوونی تەواوەتیی خێرای حەقدەستە ڕاستەقینەكان دەتوانێت هۆكاری داگەڕانی ئاستی قازانج ڕوونبكاتەوە. ئەمە بانگەشەیەكە كە بەشێوەیەكی جۆرەكی تیۆریسیەنەكانی بچووكبوونەوەی حەقدەست دەیهێننەئاراوە و پێیانوایە كە لە غیابی كۆمەڵێك ئاڵوگۆڕ لە حەقدەستی ڕاستەقینەدا، گۆڕانی تەكنیكی بەرەوە زیادبوونی ئاستی قازانج و زیادبوونی بەراوەردی قازانجەكان لەگەڵ حەقدەستەكان دەڕوات.
لە گێڕانەوەیەكی ئەم تیۆرەدا، ئەم ئاستی قازانجی گەشەكەرە پاشان ڕاستەوخۆ گەشە و ڕەونەقی سەرمایەگوزاری قووڵ دەكاتەوە، لە گێڕانەوەیەكی دیكەدا، كە لەڕستیدا جۆرێك پەرەدان وبەرینكردنەوەی تیۆری كەم مەسرەفی/ دابەزینە، ڕێژە و بەراوردی قازانج- حەقدەستی گەشەكەر و دەسەڵاتی مۆنۆپۆلیی ڕوولە زیادبوون، درزی داواكاری و پاشان ئاراستەی سیستم بەرەو دابەزین توند دەكاتەوە، بەڵام دەوڵەت دەتوانێت نەرم و قەرەبووی بكاتەوە و بەم چەشنە گەشە و ڕەونەق بەردەوام بكات. لە هەردوویاندا، ئەگەر گەشە بۆ بازاڕی كار ئەوەندە بخایەنێت كە بازاڕ زێدە سنووردار ببێتەوە و كرێكاران وەها ورەیەكی جەنگاوەرانە پەیدابكەن كە داواكاریی حەقدەستەكەیان داگەڕانێكی بەردەوام لە ئاستی قازانجدا درووست بكات، لەكۆتاییدا ئەوكات قەیران ڕوودەدات. وەك هەمیشە، تیۆری بچووكبوونەوەی حەقدەست، زیادبوونی خێراتری حەقدەستە ڕاستەقینەكان لەچاو وەبەرهێنان دەكاتە بەڵگەیەك كە كارە لە پشتەوەی قەیرانەوە ئامادەیە.
بۆنموونە، تێگەیشتنی مەتماتیكاڵ/ بیركاریی نەریتی لە وەك دەڵێن هەڵبژارادنی تەكنیك دەلالەتە لە ئاستی قازانجی گەشەكەر مەگەر ئەوەی زیادبوونەكانی حەقدەستە ڕاستەقینەكان ڕەوتەكەی ئاوەژوو بكاتەوە (شەیخa 1978، ل 242 تا 247). مۆدێرنترین لایەنگرانی تیۆری بوێكهاتنەوەی حەقدەست، وەك ڕوومێر (1979)، بۆلێز (1981)، و ئارمسترانگ و گلەین (1980) باسی ئەم خاڵەیان كردووە. ئەوانیدی، هەندێك كەسی وەك هاجسۆن (1975، ل 75 تا 76) تەنیا سەقامگیریی ئەزموونەكی پێكهاتەی ئۆرگانیكیان بە تایبەتمەندیی سەرمایەداریی مۆدێرن داناوە. لەكۆتاییدا كالێسكی (1971) وەك سەرچاوە ئەم بەڵگاندنە باسدەكەن كە دەستێوەردانی دەوڵەت ئاراستەی كەم مەسرەفی دەكاتە بچووككردنەوەی حەقدەست. دەبێت بیرمان بێت كە تەنانەت لە چوارچێوەی سەرچاوە و نووسینە پەیوەندیدرەكان بە هەڵبژاردنی تەكنیكی نەریتیەوە، زیادكردنی حەقدەستی ڕاستەقینەی شیاوی وەبەرهێنان بۆ سازدانی ئاستی داگەڕانی قازانج نە پێویستە و نە تەواو. ئەم خاڵە بەهاسانی لە دیاگرامەكانی شەیخ (a1978، ل 236)دا پیشاندراوە و تێیدا، زۆرترین ئاستی حەقدەست (مەبەست سەرەتایە) بەرهەمی پەتیی هەموو كرێكارێكە.
ئەوەی لێرەدا باسكردنەكەی گرینگە ئەمەیە كە چۆن قەیران تەنیا ئەوكاتە ڕوودەدات كە زیادبوونی حەقدەستی كرێكاران "لەڕادەبەدەر" (excessive) دەبێتەوە، لەم تیۆرەدا جێگەیەكی فراوان بۆ ڕوانگەیەك سەبارەت بە سەرمایەداری بوونی هەیە كە دەتوانێت هەم حەقدەستە ڕاستەقینە گەشەكەرەكان بداتە كرێكاران و هەم ئاستی قازانج بە سەرمایەداران. لەم دیدەوە، دەوڵەت لەبنەمادا دەتوانێت چاككردنەوە گەڵاڵە بكات و بەڕێوەی ببات بەو مەرجەی هەم كرێكاران و هەم سەرمایەداران سازشگەل و ڕێكەوتنگەلێكی گونجاو بكەن و هەروەها دەتوانن پێش بەو قەیرانانەی بەڕێوەن بگرێت بەومەرجەی هەردوولا بڕێك نەرمی بنوێنن. ئەمە بەگشتی خاڵی جیاكەرەوەی تیۆرەكانی ئەگەرە كە چلۆن لەكۆتاییدا دەوڵەت دەكەنە خاوەنی دەسەڵاتی دیاریكردنی یاسا بنەڕەتییەكانی جووڵەی سەرمایەداری، هەم هیواكان و مژدەی بەرگریكارانی قایم پاڵ بەم بۆچوونەوە دەدات كە تەنانەت لە دەسەڵاتدارێتیی سەرمایەدارییدا، سیاسەت دەتوانێت جڵەوی فەرماندەریی سیستم بەدەستەوە بگرێت. ئەگەر ئەم پێشەكییە درۆیین بێت ئەوكات، لانیكەم، تاكتیكەكان و ستراتیژیی دەورووبەری دەكەوێتە بەردەم هەڕەشەیەكی جیدییەوە. ئەمە ڕێك ئەوشتەیە كە، هەروەك دواتر دەیبینین، زادەی تیۆرەكانی پێویستیی قەیرانە.
سەرچاوە:
T. B. Bottomore (ed.)-A Dictionary of Marxist Thought-Blackwell (2001
ئه‌م بابه‌ته 3510
جار خوێنراوه‌ته‌وه